Wednesday, April 23, 2008
Friday, March 14, 2008
Nga Dylbere Dika
DËSHMITARJA E DASHURISË
Patjetër që ardhja e drejtorit të ri duhet të kishte lidhje me vetmimin e madh të Zanës, ndryshe nuk mund ta kuptoje zbehtësinë e saj ato ditët e fundit.
Nuk ma kishin zënë sytë kurrë të tillë, qëkurse pata filluar punë në atë shkollë të Veriut të largët. E vlerësonim si shpirti i kolektivit të mësuesve, nënë, grua dhe mike e shtrenjtë me të cilën mund të ndaje gëzimet dhe hidhërimet e jetës. I kishte mbushur plotë të 40-tat dhe pse nuk ngjante aspak. Në të zakontë fytyra e vogël i qeshej si çupëlinë, ndërsa trupi i drejtë e i bukur të shtynte të mendoje se qe vërtetë një Zanë (ashtu siç kishte dhe emrin), e atij vendi të egër.
Ime mëmë më kish treguar se në të ri kishte qënë akoma dhe më e bukur: Shtathedhur, me flokë gështenjë që i rrinin deri poshtë belit të këputur, sy të mëdhenj të kaftë që ndizeshin si dy yje dhe brilonin nga ndriçimi, vetulla si kurorë, të cilat takoheshin shumë pranë dhe drapëronin si ngjala mbi ballin e qeshur si dhe dy buzë të vogla që kur çeleshin derdheshin plot finesë fjalët zëëmbla, ashtu si kajrafilat e Pranverës.
Ato ditë ajo, ose nuk ishte më vetvetja, ose i qe zgjuar shpirti i keq, që mbahet ndrydhur me pranga flurishente në brendësi të çdonjërit. E gjeta ulur pranë dritares, tek shikonte me kërshëri njerëzit e shumtë që nxitonin e tulateshin lokaleve. Ndodhej e vetme në sallën ku organizoheshin mbledhjet e këshillit pedagogjik apo edhe mbrëmjet argëtuese për faktin e mungesës së mjediseve. Duart e saj të mplakura, mbështetur pas xhamave, sikur tjerrnin imazhet e së shkuarës.
Diçka kërkonte të kapte që largu e ta mbante shtrënguar pas krahërorit të tromaksur, si nuk arrinte të zinte asgjë mes gishtërinjve, që shponin (që shponin) dhëmbshëm shputat e bashkuara, mërmërinte ankthshëm :
"Nuk e mohoj dot që e dua akoma… nuk e mohoj dot…".
Pikasja çdo gjë ulur shumë pranë saj, por ajo çuditërisht nuk më shikonte. Qe mbërthyer aq shumë pas atij peizazhi të qelqtë që njomej nga lotët e hidhur, sa nuk e ndiente praninë time.
Desha të afrohesha, por nuk pata guximin të tregoj se isha dëshmitare e padashur e një çasti përhumbje shpirtërore. U drodha e tëra, pastaj ktheva hapat për të ikur pa u vënë re. Kërcitja e çeliktë e bravës jehoi kumbueshëm në katër qoshet e dhomës, saqë ajo u zgjua nga meditimi e frikësuar. E vështrova paksa, duke buzëqeshur mbytur dhe u largova tymthi pa bërë fjalë. Ashtu si pa kuptuar u gjenda në klasën ku jepja mësim. Ecajoja kuturu pa e kuptuar vërtetë çfarë faji më rëndonte mbi supe.
Trokitja e derës mund të vazhdonte edhe më gjatë, në se nuk do më kujtonte njëri nga nxënësit se duhet të përgjigjesha.
Thashë një urdhëro të ngjyrur, por askush nuk hyri, ndaj u detyrova të ngrihem e ta hapja vetë derën.
Mbeta si e ngrirë kur pas portës munda të shquaj fytyrën e zbehtë të Zanës, që përpiqej të më buzëqeshte si me zor.
- Dua të të pyes për diçka, - më belbëzoi ajo si me përshtjellim e dridhje, ndërsa sytë i qenë gërryer si natyra pas një rrebeshi shiu.
Në shikimin e saj të mjergullt vihej re angoshie, trishtim, por edhe shumë dashuri.
Ishte mbase ajo dashuri që e kishte kthyer ato ditë në një detth të shkretë, i cili rrapëllinte herë-herë nga dallgët e shpirtit.
Mbi flokët që i pushonin krahëve vija re kristalet e fisnikërisë, dëshmi të të djeshmeve të një jete të trazuar.
Më lindi dëshira ta përqafoja, por ndruhesha nga vetvetja.
- Nuk i them njeriu, - nxora dhe thashë si të më qe kërkuar heshtja, kundrejt asaj skene pikëlluese të pa emër.
- Nuk dyshoj tek diçka e tillë, - m’u hakërrua ajo.
Ngrita supet hutueshëm.
- Kam nevojë të mbështes kokën mbi një krahëror që të më kuptojë e të më falë ngrohtësi në vend të përçmimit që më ka ndjekur si hije gjithë jetës, - psherëtiu dënesshëm.
- Duhmi i fjalëve nuk ia ndaloi dot lotët, të cilët shkanë gërryeshëm mbi faqet e tejskuqura.
Asgjë nuk më pengonte tashmë ta mbërtheja në krahët e mi e t’i dhuroja sado pak ngrohtësi, për të cilën ajo kishte shumë nevojë.
Klithmat dhe shpamat e shpirtit të vrarë më përshkonin tejembanë krahërorin. Qante si fëmijë i lënduar në sedër, që nuk gjen dot forcën e duhur për ta goditur m’u në zemër malin e hekurt të zhgënjimeve. Si nëpër dhëmbë kapërdinte të njëjtat fjalë : "Ai nuk do të jetë më… nuk do të jetë më"…
- Zana, çfarë të shqetëson kaq shumë? Kush nuk do të jetë më, - e shkunda e frikësuar nga zbehtësia e fytyrës që më turropatej brenda gjoksit.
Ajo papritmas u shkëput lehtë nga krahët e nisi të më vështronte mendueshëm. Më zuri për dore e më ftoi në heshtje ta ndiqja. Hapat e saj të rëndë numëroheshin me lehtësi, jehona e tyre përplasej tek muret e larta e kthehej si kumbim tingujsh të çjerrë. U ulëm në njërën nga klasat bosh. Pasi fshau me dënesë m’u lut të mbyllja derën e të ulesha diku pranë saj. Nisi të më rrëfehej pa më shikuar, duke e tretur vështrimin larg.
- Vite më parë u dashurova me një djalë nga këto anë. Më rrëmbeu gjithçka e tija që fliste në emër të përsosmërisë. Trupi i drejtë e i mbushur, fytyra e rrumbullakët dhe e këndshme, sytë inkandeshentë, që shprushnin zellin e ndjenjave të mia dhe tërë qenia burrërore që më shfaqej në çdo ëndërr. Sapo isha kthyer nga fakulteti e më kishin emëruar si mësuese në shkollën ku ai jepte mësim. Tirana më pati mbushur me llavën e flaktë të jetës, ndërsa ndienja për të më zgjonte shpresën dhe dëshirën, me të cilat çdo i ri ndërton të nesërmet. Dashuria jonë lindi ndër duart e pamundësisë dhe u strehua përjetësisht në thellimin e ditëve pakthim. Prindërit, edhe pse më donin shumë nuk shkelnin dot mbi paragjykimet e vjetëruara, ndërsa vëllezërit ishin më të vegjël e nuk arrinin ta kuptonin ndjenjën time të sinqertë.
Ika nga shtëpia për të ndjekur zërin e dashurisë, por nuk munda që ta realizoj dot ëndrrën time.
Dikush kish folur keq për mua e princit të fjetur i ish ndërruar mendja.
Prita ditë e netë të tëra, prita muaj e vite që ai njeri të më shfaqej si një vezullim i florinjtë e të më kërkonte ndjesë për vonesën, por jo… Iu nënshtrova fatit. Jeta ime rrodhi si një lumë në shtratin e tij të gërryer, herë i qetë e herë i rrëmbyer, lumë që buronte nga dallgët e detit që mbaja ndrydhur brenda. Burri im i ardhshëm qe njeri i vrazhdë e i thjeshtë, por i ndershëm. Punonte me mish e me shpirt për të siguruar jetën e fëmijëve tanë.
Unë e kam respektuar gjithmonë atë. Ishte babai i fëmijëve të mi, por ama nuk munda ta zëvendësoj me dashurinë time të vetme.
Dashuria e atij djaloshi më kishte kthyer në skllave të ndjenjave që nuk e panë kurrë dritën e kënaqësisë. E vetmja kënaqësi që mundja të ndjeja ishte ta vëzhgoja gjithmonë kur nuk kishte njerëz e t’u përkëdhelesha syve të tij të penduar.
Isha mësuar që dëshirat t’i lidhja me imazhin e tij dhe pse pas ndarjes nuk kishim mundur t’i tregonim njëri-tjetrit sa vuanim…
Zana befas heshti e ngrysur si një pragnate. Pas një cope ankthi hapi gojën për të shqiptuar diçka :
- Është…
Kur po matej të më thoshte emrin e tij e ndërpreva, duke i folur e shushuritur ngadalë.
- Shshsht… shshsht… dëshmitarët e dashurisë nuk kanë nevojë për emër, – këmbëngula mërmërimthi.
Arrija ta kuptoja më së miri se për kë bëhej fjalë. Drejtori i ri qe princi i ëndrrave të shkërmoqura të së vuajturës Zanë. E mbaja në krahët e mbledhur pas trupit të brishtë dhe nuk guxoja ta pyes se ç’kishte ndërmend të bënte me dashurinë.
Nisi të më shkëputej nga krahërori si një degë e lartë që pritet ngadalë dhe më foli e vendosur :
- Unë e varrosa dashurinë brenda zemrës së vuajtur që ta mbaja përjetësisht aty dhe, që ajo të mos mbetej pa një emër, ta tregova ty.
Kur dolëm nga salla e mësuesve po prisnin dy nxënës, qe vajza e tij dhe djali i saj. Ishin moshatarë dhe shkonin shumë mirë me njëri-tjetrin.
E vura re jo pa kureshtje sjelljen e Zanës. Ajo përkëdheli me dashuri vajzën dhe u kthye nga i biri, pastaj e mbërtheu në krah si të qe friguar papritur se mos ia rrëmbente njeri.
Ashtu të përqafuar i pashë të shkonin për në shtëpi, derisa u tretën në hapësirën e pafund të natyrës.
DËSHMITARJA E DASHURISË
Patjetër që ardhja e drejtorit të ri duhet të kishte lidhje me vetmimin e madh të Zanës, ndryshe nuk mund ta kuptoje zbehtësinë e saj ato ditët e fundit.
Nuk ma kishin zënë sytë kurrë të tillë, qëkurse pata filluar punë në atë shkollë të Veriut të largët. E vlerësonim si shpirti i kolektivit të mësuesve, nënë, grua dhe mike e shtrenjtë me të cilën mund të ndaje gëzimet dhe hidhërimet e jetës. I kishte mbushur plotë të 40-tat dhe pse nuk ngjante aspak. Në të zakontë fytyra e vogël i qeshej si çupëlinë, ndërsa trupi i drejtë e i bukur të shtynte të mendoje se qe vërtetë një Zanë (ashtu siç kishte dhe emrin), e atij vendi të egër.
Ime mëmë më kish treguar se në të ri kishte qënë akoma dhe më e bukur: Shtathedhur, me flokë gështenjë që i rrinin deri poshtë belit të këputur, sy të mëdhenj të kaftë që ndizeshin si dy yje dhe brilonin nga ndriçimi, vetulla si kurorë, të cilat takoheshin shumë pranë dhe drapëronin si ngjala mbi ballin e qeshur si dhe dy buzë të vogla që kur çeleshin derdheshin plot finesë fjalët zëëmbla, ashtu si kajrafilat e Pranverës.
Ato ditë ajo, ose nuk ishte më vetvetja, ose i qe zgjuar shpirti i keq, që mbahet ndrydhur me pranga flurishente në brendësi të çdonjërit. E gjeta ulur pranë dritares, tek shikonte me kërshëri njerëzit e shumtë që nxitonin e tulateshin lokaleve. Ndodhej e vetme në sallën ku organizoheshin mbledhjet e këshillit pedagogjik apo edhe mbrëmjet argëtuese për faktin e mungesës së mjediseve. Duart e saj të mplakura, mbështetur pas xhamave, sikur tjerrnin imazhet e së shkuarës.
Diçka kërkonte të kapte që largu e ta mbante shtrënguar pas krahërorit të tromaksur, si nuk arrinte të zinte asgjë mes gishtërinjve, që shponin (që shponin) dhëmbshëm shputat e bashkuara, mërmërinte ankthshëm :
"Nuk e mohoj dot që e dua akoma… nuk e mohoj dot…".
Pikasja çdo gjë ulur shumë pranë saj, por ajo çuditërisht nuk më shikonte. Qe mbërthyer aq shumë pas atij peizazhi të qelqtë që njomej nga lotët e hidhur, sa nuk e ndiente praninë time.
Desha të afrohesha, por nuk pata guximin të tregoj se isha dëshmitare e padashur e një çasti përhumbje shpirtërore. U drodha e tëra, pastaj ktheva hapat për të ikur pa u vënë re. Kërcitja e çeliktë e bravës jehoi kumbueshëm në katër qoshet e dhomës, saqë ajo u zgjua nga meditimi e frikësuar. E vështrova paksa, duke buzëqeshur mbytur dhe u largova tymthi pa bërë fjalë. Ashtu si pa kuptuar u gjenda në klasën ku jepja mësim. Ecajoja kuturu pa e kuptuar vërtetë çfarë faji më rëndonte mbi supe.
Trokitja e derës mund të vazhdonte edhe më gjatë, në se nuk do më kujtonte njëri nga nxënësit se duhet të përgjigjesha.
Thashë një urdhëro të ngjyrur, por askush nuk hyri, ndaj u detyrova të ngrihem e ta hapja vetë derën.
Mbeta si e ngrirë kur pas portës munda të shquaj fytyrën e zbehtë të Zanës, që përpiqej të më buzëqeshte si me zor.
- Dua të të pyes për diçka, - më belbëzoi ajo si me përshtjellim e dridhje, ndërsa sytë i qenë gërryer si natyra pas një rrebeshi shiu.
Në shikimin e saj të mjergullt vihej re angoshie, trishtim, por edhe shumë dashuri.
Ishte mbase ajo dashuri që e kishte kthyer ato ditë në një detth të shkretë, i cili rrapëllinte herë-herë nga dallgët e shpirtit.
Mbi flokët që i pushonin krahëve vija re kristalet e fisnikërisë, dëshmi të të djeshmeve të një jete të trazuar.
Më lindi dëshira ta përqafoja, por ndruhesha nga vetvetja.
- Nuk i them njeriu, - nxora dhe thashë si të më qe kërkuar heshtja, kundrejt asaj skene pikëlluese të pa emër.
- Nuk dyshoj tek diçka e tillë, - m’u hakërrua ajo.
Ngrita supet hutueshëm.
- Kam nevojë të mbështes kokën mbi një krahëror që të më kuptojë e të më falë ngrohtësi në vend të përçmimit që më ka ndjekur si hije gjithë jetës, - psherëtiu dënesshëm.
- Duhmi i fjalëve nuk ia ndaloi dot lotët, të cilët shkanë gërryeshëm mbi faqet e tejskuqura.
Asgjë nuk më pengonte tashmë ta mbërtheja në krahët e mi e t’i dhuroja sado pak ngrohtësi, për të cilën ajo kishte shumë nevojë.
Klithmat dhe shpamat e shpirtit të vrarë më përshkonin tejembanë krahërorin. Qante si fëmijë i lënduar në sedër, që nuk gjen dot forcën e duhur për ta goditur m’u në zemër malin e hekurt të zhgënjimeve. Si nëpër dhëmbë kapërdinte të njëjtat fjalë : "Ai nuk do të jetë më… nuk do të jetë më"…
- Zana, çfarë të shqetëson kaq shumë? Kush nuk do të jetë më, - e shkunda e frikësuar nga zbehtësia e fytyrës që më turropatej brenda gjoksit.
Ajo papritmas u shkëput lehtë nga krahët e nisi të më vështronte mendueshëm. Më zuri për dore e më ftoi në heshtje ta ndiqja. Hapat e saj të rëndë numëroheshin me lehtësi, jehona e tyre përplasej tek muret e larta e kthehej si kumbim tingujsh të çjerrë. U ulëm në njërën nga klasat bosh. Pasi fshau me dënesë m’u lut të mbyllja derën e të ulesha diku pranë saj. Nisi të më rrëfehej pa më shikuar, duke e tretur vështrimin larg.
- Vite më parë u dashurova me një djalë nga këto anë. Më rrëmbeu gjithçka e tija që fliste në emër të përsosmërisë. Trupi i drejtë e i mbushur, fytyra e rrumbullakët dhe e këndshme, sytë inkandeshentë, që shprushnin zellin e ndjenjave të mia dhe tërë qenia burrërore që më shfaqej në çdo ëndërr. Sapo isha kthyer nga fakulteti e më kishin emëruar si mësuese në shkollën ku ai jepte mësim. Tirana më pati mbushur me llavën e flaktë të jetës, ndërsa ndienja për të më zgjonte shpresën dhe dëshirën, me të cilat çdo i ri ndërton të nesërmet. Dashuria jonë lindi ndër duart e pamundësisë dhe u strehua përjetësisht në thellimin e ditëve pakthim. Prindërit, edhe pse më donin shumë nuk shkelnin dot mbi paragjykimet e vjetëruara, ndërsa vëllezërit ishin më të vegjël e nuk arrinin ta kuptonin ndjenjën time të sinqertë.
Ika nga shtëpia për të ndjekur zërin e dashurisë, por nuk munda që ta realizoj dot ëndrrën time.
Dikush kish folur keq për mua e princit të fjetur i ish ndërruar mendja.
Prita ditë e netë të tëra, prita muaj e vite që ai njeri të më shfaqej si një vezullim i florinjtë e të më kërkonte ndjesë për vonesën, por jo… Iu nënshtrova fatit. Jeta ime rrodhi si një lumë në shtratin e tij të gërryer, herë i qetë e herë i rrëmbyer, lumë që buronte nga dallgët e detit që mbaja ndrydhur brenda. Burri im i ardhshëm qe njeri i vrazhdë e i thjeshtë, por i ndershëm. Punonte me mish e me shpirt për të siguruar jetën e fëmijëve tanë.
Unë e kam respektuar gjithmonë atë. Ishte babai i fëmijëve të mi, por ama nuk munda ta zëvendësoj me dashurinë time të vetme.
Dashuria e atij djaloshi më kishte kthyer në skllave të ndjenjave që nuk e panë kurrë dritën e kënaqësisë. E vetmja kënaqësi që mundja të ndjeja ishte ta vëzhgoja gjithmonë kur nuk kishte njerëz e t’u përkëdhelesha syve të tij të penduar.
Isha mësuar që dëshirat t’i lidhja me imazhin e tij dhe pse pas ndarjes nuk kishim mundur t’i tregonim njëri-tjetrit sa vuanim…
Zana befas heshti e ngrysur si një pragnate. Pas një cope ankthi hapi gojën për të shqiptuar diçka :
- Është…
Kur po matej të më thoshte emrin e tij e ndërpreva, duke i folur e shushuritur ngadalë.
- Shshsht… shshsht… dëshmitarët e dashurisë nuk kanë nevojë për emër, – këmbëngula mërmërimthi.
Arrija ta kuptoja më së miri se për kë bëhej fjalë. Drejtori i ri qe princi i ëndrrave të shkërmoqura të së vuajturës Zanë. E mbaja në krahët e mbledhur pas trupit të brishtë dhe nuk guxoja ta pyes se ç’kishte ndërmend të bënte me dashurinë.
Nisi të më shkëputej nga krahërori si një degë e lartë që pritet ngadalë dhe më foli e vendosur :
- Unë e varrosa dashurinë brenda zemrës së vuajtur që ta mbaja përjetësisht aty dhe, që ajo të mos mbetej pa një emër, ta tregova ty.
Kur dolëm nga salla e mësuesve po prisnin dy nxënës, qe vajza e tij dhe djali i saj. Ishin moshatarë dhe shkonin shumë mirë me njëri-tjetrin.
E vura re jo pa kureshtje sjelljen e Zanës. Ajo përkëdheli me dashuri vajzën dhe u kthye nga i biri, pastaj e mbërtheu në krah si të qe friguar papritur se mos ia rrëmbente njeri.
Ashtu të përqafuar i pashë të shkonin për në shtëpi, derisa u tretën në hapësirën e pafund të natyrës.
Saturday, March 1, 2008
Rebelja dhe "Parajsa e shitur"
(Thashethem për kureshtarët)
Shënime për vëllimin poetik të poetes Dylbere Dika
Kisha kohë pa lexuar krijimtari të autorëve të rinj dhe, sapo lexova poezitë e para të poetes së re Dylbere Dika, nga Sllova e Dibrës, ndjeva një befasi të këndshme në vetvete. U shkëputa nga rutina e së përditshmes, siç shkëputet papritmas një gulsh llave nga një vullkan i heshtur dhe u ndjeva i përtëritur. Më dukej se më kishte përfshirë një zgjim i veçantë pranveror dhe kuptohej lehtë se arsyeja e vetme e përtëritjes sime ishte ajo buqetë ndjenjash që po më dhuronte, nëpërmjet vëllimit të saj poetik "Parajsa e shitur", ende pa botuar, Dylberja njëzetedyvjeçare (datëlindja 4 shtator 1979), e cila sapo i ka kapërcyer livadhet e adoleshencës.
"Dhe tani s’ke ndryshuar shumë
Më rend si mëzi pa të zot lëndinave dhe thua:
Është bota zhyl dhe dhunë"…
Pra, si personazhi i vargjeve, edhe poetja është po ajo, adoleshntja e pandreqshme, çamarroke, që paragjykon e gjykon botën tonë dhe nuk përton ta cilësojë atë edhe si parajsa e shitur, ashtu e rebeluar siç ndihet nga përplasja me paudhësitë e jetës.
Poete rebele! E rebeluar në shpirt nga bukuritë e jetës, pronë e të pushtetëshmëve të kësaj bote, mollë të ndaluara për njerëzit e thjeshtë. Vetëm bukuritë e natyrës u lejohet të gëzojnë të thjeshtëve, të njerëzishmëve…
Me të drejtë ndihem edhe unë i brengosur si poetja e shprehur në vargje:
"Udhëtoj me veten:
Me kokë ndër duar,
Me brengë në zemër.
Vdekje me të drejtë.
Vërtet poetja i uron vdekjen botës!?
Jo! Kurrsesi jo! Njeriu që i këndon krijimit të Parajsës tokësore, që krijon edhe vetë sa mundet, nën shembëlltyrën e të Madhit Zot, nuk mund të pajtohet me vdekjen! Ajo dëshiron vdekjen e së keqes!
Për këtë ëndërron dhe shprehet në poezitë e veta Dylberja, kjo adoleshente e pandreqshme.
Le t’i urojmë Dylberes fat të kapërcejë Ylberin e dëshirave dhe të bëhet një poete e madhe, ashtu siç ëndërron, dhe t’i dhurojë njerëzimit krijimtari edhe më të bukur nga vëllimi i saj poetik "Parajsa e shitur", të cilin po e merr në dorë, i dashur lexues!
Shefki HYSA
(Thashethem për kureshtarët)
Shënime për vëllimin poetik të poetes Dylbere Dika
Kisha kohë pa lexuar krijimtari të autorëve të rinj dhe, sapo lexova poezitë e para të poetes së re Dylbere Dika, nga Sllova e Dibrës, ndjeva një befasi të këndshme në vetvete. U shkëputa nga rutina e së përditshmes, siç shkëputet papritmas një gulsh llave nga një vullkan i heshtur dhe u ndjeva i përtëritur. Më dukej se më kishte përfshirë një zgjim i veçantë pranveror dhe kuptohej lehtë se arsyeja e vetme e përtëritjes sime ishte ajo buqetë ndjenjash që po më dhuronte, nëpërmjet vëllimit të saj poetik "Parajsa e shitur", ende pa botuar, Dylberja njëzetedyvjeçare (datëlindja 4 shtator 1979), e cila sapo i ka kapërcyer livadhet e adoleshencës.
"Dhe tani s’ke ndryshuar shumë
Më rend si mëzi pa të zot lëndinave dhe thua:
Është bota zhyl dhe dhunë"…
Pra, si personazhi i vargjeve, edhe poetja është po ajo, adoleshntja e pandreqshme, çamarroke, që paragjykon e gjykon botën tonë dhe nuk përton ta cilësojë atë edhe si parajsa e shitur, ashtu e rebeluar siç ndihet nga përplasja me paudhësitë e jetës.
Poete rebele! E rebeluar në shpirt nga bukuritë e jetës, pronë e të pushtetëshmëve të kësaj bote, mollë të ndaluara për njerëzit e thjeshtë. Vetëm bukuritë e natyrës u lejohet të gëzojnë të thjeshtëve, të njerëzishmëve…
Me të drejtë ndihem edhe unë i brengosur si poetja e shprehur në vargje:
"Udhëtoj me veten:
Me kokë ndër duar,
Me brengë në zemër.
Vdekje me të drejtë.
Vërtet poetja i uron vdekjen botës!?
Jo! Kurrsesi jo! Njeriu që i këndon krijimit të Parajsës tokësore, që krijon edhe vetë sa mundet, nën shembëlltyrën e të Madhit Zot, nuk mund të pajtohet me vdekjen! Ajo dëshiron vdekjen e së keqes!
Për këtë ëndërron dhe shprehet në poezitë e veta Dylberja, kjo adoleshente e pandreqshme.
Le t’i urojmë Dylberes fat të kapërcejë Ylberin e dëshirave dhe të bëhet një poete e madhe, ashtu siç ëndërron, dhe t’i dhurojë njerëzimit krijimtari edhe më të bukur nga vëllimi i saj poetik "Parajsa e shitur", të cilin po e merr në dorë, i dashur lexues!
Shefki HYSA
Friday, February 29, 2008
NJË STINË DASHURIE
Tregim
Po ia trazonin keqas shpirtin kujtimet: Një fjalë ndoshta e thënë pa të keq, një e ngritur e zërit ashtu padurimthi, një sharje e pa vend, një shpifje dhe... dhe në kundërvënie me to, një mal dashuri… Po, po një mal dashuri që lartësohej dita-ditës… A e dini çdo të thotë një mal dashuri?!
… Ah, po!… Kujtoi dhe gjurmët e këpucëve mbi dysheme… gjurmë këpucësh… gjurmë këpucësh në të ikur… dhe për karshi tyre gjurmë në të kthyer, ngatërruar keqas me njëra-tjetrën, si vetë jeta…
Pavarësisht kontradiktës, ajo nuk jetonte dot pa të… Ai ishte gjithçka kishte në atë qytet të huaj… qe ëndrra dhe shpresa e saj e madhe, qe shpirti binjak, për të cilin pati ëndërruar prej vitesh… E donte shumë… Ishte gati të luftonte dhe të fitonte mijëra beteja për të… Një dashuri me përmasa jo të zakonshme… dashuri që ia kalonte flijimit të bijës së Agamemnonit… pendimit të Helenës së Trojes… apo dhe sakrificës sublime të Zhuljetës…
U shtri me shpresën se mos e merrte gjumi. Mendoi se ndoshta po të flinte ishte e vetmja mënyrë për të ndenjur bashkë me imazhin e të dashurit, i cili ishte larguar nga qyteti për çështje pune… Shpresonte se ndoshta në gjumë orët e pritjes do të kalonin më shpejt dhe të nesërmen së bashku me ditën e re do të kthehej edhe dashuria e saj…
Ora shenonte dy pas mesnate…
Ajo ende përpëlitej e pafjetur në krevatin gjysmëmartesor…
Solli ndërmend bisedën e fundit me të:
- Katër stinësh, dhjetë planësh… dhe i poshtër je!… Po po i poshtër, megjithëse për të thënë të drejtën, kjo e fundit, jo në kuptimin e mirëfilltë të domethënies së vet…
- Ëndërrukja ime e vogël, nuk jam aq i keq sa më mendon ti, herë-herë. Kur ma do rasti të mos prish qejf me njerëzit që dua, zbukuroj, por nuk gënjej…
Qeshi nën zë… Në atë rrezëllim buzëqeshje zunë vend të gjitha fjalëdhelkat me të cilat ai e thërriste gjithmonë: ëndërruke, shpirtuke, zemëruke… Madje edhe ato që nuk i pëlqenin dhe aq si; çamaruke, lepuruke e dhelpëruke… Ato fjalë ishin pasuri e tyre, ishin krijesa që merrnin frymë nën emrin e përbashkët "dashuri"...
Vendosi ta merrte në telefon… ndoshta kishte mbaruar edhe darka e tij zyrtare që më së shumti nuk njihte kufi kohor…
Zilja u dëgjua të binte dy-tre herë, më pas një pip…pip… pip e zgjatur i cingrroi në vesh për disa sekonda me radhë…
Ankthi i thellë përzier me ajrin e ftohtë të pasmesnatës, sa nuk ia zuri në grykë pështymën.
Hodhi mënjanë telefonin dhe ndjeu të rrëmbushej e tëra nga trishtimi…
Kaluan dy… tre… katër minuta në pritje, të pestën dhoma e saj ushtoi nga zilja e celularit.
- Urdhëro! - u përgjigj ajo vrazhdë.
- Pupuruke, nuk kemi mbaruar akoma… M’u desh t’i shoqëroja miqtë e mi ndër lokalet më të bukura të qytetit bregdetar… Darkën e hëngrëm te "Butrinti", kurse tani jemi te "Lëkursi"…
- Epo më fal për shqetësimin, atëherë… mendova se tani…, - u nëpërdhëmb vajza.
- Ç’të të fal çuçuruke?! Bëre shumë mirë që more!… Madje, për të thënë të drejtën, sa po bëhesha gati t’i bija vetë telefonit e të të pyesja në ma kishe dredhur apo jo?…
Së bashku me fjalët, një e qeshur djallëzore i cimbisi veshin. Patjetër që djali tani do të numëronte të gjitha dredhitë që kishin bërë gratë gjatë shekujve, të shkruarat e të pashkruarat, siç bënte gjithmonë… Do ta niste me Helenën e Trojës e do të përfundonte me Vejushën e Zezë…
"Nuk kam frikë nga ti, - i thoshte ai shpesh, - por nga instikti grua"…
- U kujtove pak vonë, i dashur, - iu përgjigj vajza në mënyrë intriguse. – Ka pak që e përcolla… nuk rrinte dot më shumë… e prisnin edhe dy-tri të tjera që nuk i kishin burrat në shtëpi…
- Është ndryshkur sharra edhe më shumë, miuke e poshtër, dhe gabimin më të vogël e të iku koka! - u mundua t’i fliste ai rëndë.
- Mos të iku gjë humori, zemër?! - u përdrodh zëri vajzëror, përzier me nota hakmarrjeje.
- Mirë, mirë më duhet të të lë tani… lidhemi më vonë…
- Mos ik, shpirt, të lutem! - nxitoi të thoshte ajo, por ishte tepër vonë, në vesh i oshëtiu vetëm sinjali akustik i linjës telefonike kur ndërpritet telefonata.
Iu mbushën sytë me lot. Një ndjesi e ftohtë xhelozie i pushtoi zemrën e, më pas, iu duk se masa e akullt u përzie me gjakun e i lëvizi damarëve duke i drithëruar gjithë pjesët e trupit. Pikërisht në ato çaste e ndjeu më shumë se kurrë vetminë. E ndjeu veten të pafuqishme, të dobët, të harruar diku në qoshkun më të largët të botës…
Vështrimi iu errësua... fryma mend iu mek… dhëmbët zunë t’i kërcisnin si prej një furtune të papritur…
U mblodh kruspull në gjirin e natës…
Iu duk sikur dëgjoi zërin e tij:
"Furtunat i ngre vetë, zonjushë, dhe pastaj bije pre e vorbullave të tyre!"...
Ai për të ishte katërstinësh… po, po, njëherësh katërstinësh… Mor po, herë-herë, ishte i paparashikueshëm, i papërballueshëm!… Ishte vërtet njëherazi dimër e verë, vjeshtë e pranverë… Ishte dimër me borë, akull i gjallë, furtunë e tufan, uragan që përmbyste gjithçka, helm i të paudhit, vrer i të pavrullit e përçmim i të pamirit, me mosmirënjohjen, pabesinë, tradhtinë… Përkundrazi, me dashurinë ishte vetë pranvera, një pranverë që rigjeneron ngado gjallëri kur shkrijnë akujt e vërshojnë përrenjtë e lumenjtë e gurgullimat e tyre të mbushin shpirtin teksa përzihen me cicërimat e zogjve e klithmat dashurore të gjallesave, kur buis gjethi i ri e çelin lulet,… Ishte vetë bukuria e majit, ringjallja e ëndrrave dhe e shpresave të harruara të jetës fijekëputur, pranë mirësisë… Eh, ç’nuk ishte!… Ishte verë bilbilash e gjinkallash, gulsh i ngrohtë që të përkëdhelet trupit si dorë vajze e të ndez në shpit mijëra dëshira e epshe, sa i ëmbël, i butë, i dlirë si hëna e stërmadhe që ndriçon terrin e natës me boçen e saj verdhuce, aq dhe vapë përvëluese gushti e zheg zhuritës shkretëtire, sa mik i të mirit, prehër i të vuajturit, strehë e të pastrehut, aq dhe tmerr i të ligut… Ishte e ç’nuk ishte ai djalë!… Ishte vjeshtë gjethezverdhur e gjetherënë me shira herë të shtruar e herë të rrëmbyer, ku lumenjtë si të hutuar zënë e fryhen e fryhen si pakuptuar e befasisht e pabesisht gërryejnë e marrin me vete gjithçka që u del përpara… Oh sa gërryes, përmbytës e zhbërës ishte me djallëzorët, mosmirënjohësit… Ishte e ç’nuk ishte ai djalë… Eh!…
Në atë vorbull mendimesh vajzës iu bë se fare pranë saj shtrihej ai… Dalloi dorën e bardhë e të butë që afrohej drejt trupit të saj të kolmë… Vuri re, pa shumë mundim, sytë e blertë, si dy copëza pylli pranveror, tek të cilët rrezatohej gjithë ngrohtësia e botës…
Iu qesh fytyra. Dukej se edhe në gjumë do të ishin bashkë, siç ndodhte në jetën e përditshme. Ajo do të strukej në krahët e tij të fuqishëm, do të thithte aromën e trupit e ashtu gjysmë e dehur do të niste të endte ëndrrat e saj vajzërore…
"Mos harro, zemëruke, njeriu duhet të jetë gjithë jetën e tij misionar. Duhet të dijë të kërkojë nga vetja atë që kërkon nga të tjerët. Duhet t’i imponojë vetes respekt ndaj njeriut të punës, njeriut të sakrificës, njeriut që vetëmohohet në heshtje në të mirë të botës… Ne nuk do të jetojmë përjetësisht bashkë… Njerëzit kanë lindur vetëm dhe vetëm do të ikin nga kjo botë… Ata që gjithë jetën synuan të na e marrin jetën, do nxitojnë të mbushin fletëhomazhet me lavde boshe, pa jetë si vetë jeta e tyre… Jeta është e shkurtër, ëndërrukja ime, dhe bota është më e vogël se ëndrrat që ti mbrun brenda vetes… Dëshirat i japin jetë jetës… Mirësia jote rrit çdo ditë e më shumë mallin për të të pasur, për të të prekur, për të të puthur kurdoherë… Mjafton të mos na mungojë dëshira për të jetuar me njëri-tjetrin, pa largësia zhbëhet në hiç, kur duhemi… Mjafton të jemi misionarë të njëri-tjetrit, misionarë të dashurisë njerëzore"…
…Mjafton, mërmëtiti ajo, mjafton që njeriu të jetë kurdoherë një stinë dashurie…
Dylbere DIKA
Tregim
Po ia trazonin keqas shpirtin kujtimet: Një fjalë ndoshta e thënë pa të keq, një e ngritur e zërit ashtu padurimthi, një sharje e pa vend, një shpifje dhe... dhe në kundërvënie me to, një mal dashuri… Po, po një mal dashuri që lartësohej dita-ditës… A e dini çdo të thotë një mal dashuri?!
… Ah, po!… Kujtoi dhe gjurmët e këpucëve mbi dysheme… gjurmë këpucësh… gjurmë këpucësh në të ikur… dhe për karshi tyre gjurmë në të kthyer, ngatërruar keqas me njëra-tjetrën, si vetë jeta…
Pavarësisht kontradiktës, ajo nuk jetonte dot pa të… Ai ishte gjithçka kishte në atë qytet të huaj… qe ëndrra dhe shpresa e saj e madhe, qe shpirti binjak, për të cilin pati ëndërruar prej vitesh… E donte shumë… Ishte gati të luftonte dhe të fitonte mijëra beteja për të… Një dashuri me përmasa jo të zakonshme… dashuri që ia kalonte flijimit të bijës së Agamemnonit… pendimit të Helenës së Trojes… apo dhe sakrificës sublime të Zhuljetës…
U shtri me shpresën se mos e merrte gjumi. Mendoi se ndoshta po të flinte ishte e vetmja mënyrë për të ndenjur bashkë me imazhin e të dashurit, i cili ishte larguar nga qyteti për çështje pune… Shpresonte se ndoshta në gjumë orët e pritjes do të kalonin më shpejt dhe të nesërmen së bashku me ditën e re do të kthehej edhe dashuria e saj…
Ora shenonte dy pas mesnate…
Ajo ende përpëlitej e pafjetur në krevatin gjysmëmartesor…
Solli ndërmend bisedën e fundit me të:
- Katër stinësh, dhjetë planësh… dhe i poshtër je!… Po po i poshtër, megjithëse për të thënë të drejtën, kjo e fundit, jo në kuptimin e mirëfilltë të domethënies së vet…
- Ëndërrukja ime e vogël, nuk jam aq i keq sa më mendon ti, herë-herë. Kur ma do rasti të mos prish qejf me njerëzit që dua, zbukuroj, por nuk gënjej…
Qeshi nën zë… Në atë rrezëllim buzëqeshje zunë vend të gjitha fjalëdhelkat me të cilat ai e thërriste gjithmonë: ëndërruke, shpirtuke, zemëruke… Madje edhe ato që nuk i pëlqenin dhe aq si; çamaruke, lepuruke e dhelpëruke… Ato fjalë ishin pasuri e tyre, ishin krijesa që merrnin frymë nën emrin e përbashkët "dashuri"...
Vendosi ta merrte në telefon… ndoshta kishte mbaruar edhe darka e tij zyrtare që më së shumti nuk njihte kufi kohor…
Zilja u dëgjua të binte dy-tre herë, më pas një pip…pip… pip e zgjatur i cingrroi në vesh për disa sekonda me radhë…
Ankthi i thellë përzier me ajrin e ftohtë të pasmesnatës, sa nuk ia zuri në grykë pështymën.
Hodhi mënjanë telefonin dhe ndjeu të rrëmbushej e tëra nga trishtimi…
Kaluan dy… tre… katër minuta në pritje, të pestën dhoma e saj ushtoi nga zilja e celularit.
- Urdhëro! - u përgjigj ajo vrazhdë.
- Pupuruke, nuk kemi mbaruar akoma… M’u desh t’i shoqëroja miqtë e mi ndër lokalet më të bukura të qytetit bregdetar… Darkën e hëngrëm te "Butrinti", kurse tani jemi te "Lëkursi"…
- Epo më fal për shqetësimin, atëherë… mendova se tani…, - u nëpërdhëmb vajza.
- Ç’të të fal çuçuruke?! Bëre shumë mirë që more!… Madje, për të thënë të drejtën, sa po bëhesha gati t’i bija vetë telefonit e të të pyesja në ma kishe dredhur apo jo?…
Së bashku me fjalët, një e qeshur djallëzore i cimbisi veshin. Patjetër që djali tani do të numëronte të gjitha dredhitë që kishin bërë gratë gjatë shekujve, të shkruarat e të pashkruarat, siç bënte gjithmonë… Do ta niste me Helenën e Trojës e do të përfundonte me Vejushën e Zezë…
"Nuk kam frikë nga ti, - i thoshte ai shpesh, - por nga instikti grua"…
- U kujtove pak vonë, i dashur, - iu përgjigj vajza në mënyrë intriguse. – Ka pak që e përcolla… nuk rrinte dot më shumë… e prisnin edhe dy-tri të tjera që nuk i kishin burrat në shtëpi…
- Është ndryshkur sharra edhe më shumë, miuke e poshtër, dhe gabimin më të vogël e të iku koka! - u mundua t’i fliste ai rëndë.
- Mos të iku gjë humori, zemër?! - u përdrodh zëri vajzëror, përzier me nota hakmarrjeje.
- Mirë, mirë më duhet të të lë tani… lidhemi më vonë…
- Mos ik, shpirt, të lutem! - nxitoi të thoshte ajo, por ishte tepër vonë, në vesh i oshëtiu vetëm sinjali akustik i linjës telefonike kur ndërpritet telefonata.
Iu mbushën sytë me lot. Një ndjesi e ftohtë xhelozie i pushtoi zemrën e, më pas, iu duk se masa e akullt u përzie me gjakun e i lëvizi damarëve duke i drithëruar gjithë pjesët e trupit. Pikërisht në ato çaste e ndjeu më shumë se kurrë vetminë. E ndjeu veten të pafuqishme, të dobët, të harruar diku në qoshkun më të largët të botës…
Vështrimi iu errësua... fryma mend iu mek… dhëmbët zunë t’i kërcisnin si prej një furtune të papritur…
U mblodh kruspull në gjirin e natës…
Iu duk sikur dëgjoi zërin e tij:
"Furtunat i ngre vetë, zonjushë, dhe pastaj bije pre e vorbullave të tyre!"...
Ai për të ishte katërstinësh… po, po, njëherësh katërstinësh… Mor po, herë-herë, ishte i paparashikueshëm, i papërballueshëm!… Ishte vërtet njëherazi dimër e verë, vjeshtë e pranverë… Ishte dimër me borë, akull i gjallë, furtunë e tufan, uragan që përmbyste gjithçka, helm i të paudhit, vrer i të pavrullit e përçmim i të pamirit, me mosmirënjohjen, pabesinë, tradhtinë… Përkundrazi, me dashurinë ishte vetë pranvera, një pranverë që rigjeneron ngado gjallëri kur shkrijnë akujt e vërshojnë përrenjtë e lumenjtë e gurgullimat e tyre të mbushin shpirtin teksa përzihen me cicërimat e zogjve e klithmat dashurore të gjallesave, kur buis gjethi i ri e çelin lulet,… Ishte vetë bukuria e majit, ringjallja e ëndrrave dhe e shpresave të harruara të jetës fijekëputur, pranë mirësisë… Eh, ç’nuk ishte!… Ishte verë bilbilash e gjinkallash, gulsh i ngrohtë që të përkëdhelet trupit si dorë vajze e të ndez në shpit mijëra dëshira e epshe, sa i ëmbël, i butë, i dlirë si hëna e stërmadhe që ndriçon terrin e natës me boçen e saj verdhuce, aq dhe vapë përvëluese gushti e zheg zhuritës shkretëtire, sa mik i të mirit, prehër i të vuajturit, strehë e të pastrehut, aq dhe tmerr i të ligut… Ishte e ç’nuk ishte ai djalë!… Ishte vjeshtë gjethezverdhur e gjetherënë me shira herë të shtruar e herë të rrëmbyer, ku lumenjtë si të hutuar zënë e fryhen e fryhen si pakuptuar e befasisht e pabesisht gërryejnë e marrin me vete gjithçka që u del përpara… Oh sa gërryes, përmbytës e zhbërës ishte me djallëzorët, mosmirënjohësit… Ishte e ç’nuk ishte ai djalë… Eh!…
Në atë vorbull mendimesh vajzës iu bë se fare pranë saj shtrihej ai… Dalloi dorën e bardhë e të butë që afrohej drejt trupit të saj të kolmë… Vuri re, pa shumë mundim, sytë e blertë, si dy copëza pylli pranveror, tek të cilët rrezatohej gjithë ngrohtësia e botës…
Iu qesh fytyra. Dukej se edhe në gjumë do të ishin bashkë, siç ndodhte në jetën e përditshme. Ajo do të strukej në krahët e tij të fuqishëm, do të thithte aromën e trupit e ashtu gjysmë e dehur do të niste të endte ëndrrat e saj vajzërore…
"Mos harro, zemëruke, njeriu duhet të jetë gjithë jetën e tij misionar. Duhet të dijë të kërkojë nga vetja atë që kërkon nga të tjerët. Duhet t’i imponojë vetes respekt ndaj njeriut të punës, njeriut të sakrificës, njeriut që vetëmohohet në heshtje në të mirë të botës… Ne nuk do të jetojmë përjetësisht bashkë… Njerëzit kanë lindur vetëm dhe vetëm do të ikin nga kjo botë… Ata që gjithë jetën synuan të na e marrin jetën, do nxitojnë të mbushin fletëhomazhet me lavde boshe, pa jetë si vetë jeta e tyre… Jeta është e shkurtër, ëndërrukja ime, dhe bota është më e vogël se ëndrrat që ti mbrun brenda vetes… Dëshirat i japin jetë jetës… Mirësia jote rrit çdo ditë e më shumë mallin për të të pasur, për të të prekur, për të të puthur kurdoherë… Mjafton të mos na mungojë dëshira për të jetuar me njëri-tjetrin, pa largësia zhbëhet në hiç, kur duhemi… Mjafton të jemi misionarë të njëri-tjetrit, misionarë të dashurisë njerëzore"…
…Mjafton, mërmëtiti ajo, mjafton që njeriu të jetë kurdoherë një stinë dashurie…
Dylbere DIKA
DRITËROI NË NJË DRITË TË RE
Trialog midis shkrimtarit Dritëro Agolli, shkrimtarit Shefki Hysa dhe gazetares Dylbere Dika
Dylberia: - Jeni cilësuar gjithmonë si gjeniu i letrave shqipe, megjithëse problemet, që keni hasur gjatë jetës tuaj krijuese, kanë qenë të shumta. Ju lutem a mund të na thoni diçka rreth disidencës suaj, në se shprehem qartë, në regjimin komunist dhe vlerësimeve në sistemin e sotëm?
Shefkiu: - Më saktë, zoti Dritëro, është fjala për një farë disidence të padeklaruar në krijimtarinë tuaj, për kundërshtitë tuaja me ish regjimin komunist, për pikëpamjet tuaja të ndryshme nga ideologjia sunduese e kohës të shprehura hera herës në disa vepra, të cilat, prej censurës, janë ndaluar të qarkullojnë. Kam parasysh vëllimin me tregime "Zhurma e erërave të dikurshme", "Lamtumirë kapedan", etj. Kam parasysh edhe disa nga poezitë tuaja, që ne të rinjtë i quanim shumë të guximshme për ato vite. Madje thoshnim se sikur t’i kishte shkruar ndonjë tjetër, patjetër që do ta kishte ngrënë, do të ishte dënuar në një mënyrë a në një tjetër.
Dritëroi: - Unë në përgjithësi nuk e kam pasur qejf fjalën gjeni dhe vazhdoj që ta shoh me rezerva këtë fjalë si për shkrimtarët shqiptarë edhe për të huajt, veçanërisht për ata shqiptarë, për më tepër kur janë ende gjallë. Që ta thuash fjalën gjeni duhet të mendohesh shumë dhe duhet të kalojë të paktën një shekull që vlerësimi të mbetet i tillë. Në Shqipëri fjala gjeni përmendet shumë dhe është shvalutizuar, si paraja që shvleftësohet. Është pikërisht si në atë shprehjen: "Unë zot, ti zot, gomarin kush e kullot…?"
As në letërsinë angleze nuk kam dëgjuar t’i thonë Shekspirit gjeni, por i thonë thjesht Shekspir. Dhe kështu duhet të jetë, pasi çdo shkrimtar i arrirë, gjeninë e ka brenda shpirtit të tij, siç e ka Servantesi, Tolstoi, Moljeri, etj.
Naim Frashërit nuk ka nevojë t’i thuash poeti Naim Frashëri, apo Migjenit poeti Migjen, pasi kanë emrin e tyre kuptimplotë. Këtu tek neve veç fjalës poet apo shkrimtar, shtohet edhe fjala gjeni. Kjo është një mënyrë shprehjeje provinciale. Kam parasysh se si dikur, kur u hap "Kombinati tekstil", vajzat, që vinin aty nga fshati, i bënin buzët e kuqe, vishnin edhe çorape najlon, mirëpo këpucët i kishin llastiku, tip opinga, gjë që nuk përputheshin kurrë dhe të linin shijen e keqe të mungesës së kulturës qytetare.
Unë nuk e kam dashur kurrë dhe nuk vazhdoj ta dua fjalën gjeni, prandaj dhe bëra këtë parantezë të gjatë. Më saktë thuaj Dritëroi, Shefkiu, pasi përcaktimin gjeni ia shton populli dhe vetë fakti se do të rezistojë apo jo krijimtaria letrare ndër kohëra.
Përsa i përket regjimit Socialist apo Komunist, megjithëse as Komunizmi nuk ishte ndërtuar dhe as Socializmi nuk ishte ndërtuar, por thuhej të ndërtojmë Komunizmin apo të ndërtojmë Socializmin, problemet për një shkrimtar të vërtetë kanë qenë të shumta, pasi ata përpiqeshin të thonin të vërtetën e gjendjes së popullit. Kjo e vërtetë natyrisht nuk mund të thuhej e plotë, ashtu siç nuk mund të thuhet edhe tani. Shkrimtarët e vërtetë përmes gjithë asaj censure, që ishte shumë e fortë, (këtë nuk mund ta mohoj as unë e as të tjerët, pasi dhe pse isha në krye të Lidhjes së Shkrimtarëve, nuk e mohoj dot që ndihesha i censuruar, pra, ka pasur censurë, madje edhe autocensurë) kanë mundur të sjellin përmes krijimeve të tyre, të vërteta qoftë dhe të pjesëshme, që bënin fjalë mbi vështirësitë e shumta në jetën e popullit tonë, si varfërinë, ndrydhjen e personalitetit të njeriut, përplasjet e individit dhe pushtetit, por edhe të tjera si ashpërsia e luftës së klasave, që shikonte gjyshërit dhe jo individët realë.
Unë brenda këtyre të vërtetave kam shprehur mendimin tim. Nuk ma lejonte e vërteta që të gënjeja, megjithëse për ndonjë gjë edhe mund të kem gënjyer i shtyrë nga regjimi. Këtu pikërisht zënë fill kundërshtitë dhe jo disidenca, pasi disidentët shpreheshin hapur kundër regjimit, ndaj dhe u bënë vuajtës në burgje të ndryshme, u persekutuan dhe internuan gjithë jetën apo dhe u larguan nga Shqipëria, siç ishte rasti i Bilal Xhaferrit.
Neve që na lavdëronin dhe na afronin vende pune nderi, nuk mund ta quajmë veten desident, por realistë në disa pikpamje të caktuara për të cilat nuk mund të pajtoheshim. Fjala vjen në ato vargje, që përmendi më parë Shefkiu, që flasin për një zog që këndon bukur dhe që kundërshtohet vetëm se gjyshi i tij, duke fluturuar, na i paskësh lëshuar dikur dikujt një glasë mbi supe, shprehet qartë rekomandimi për të parë njeriun sot dhe jo gjyshin e tij vite e vite më parë. Në fabulën "Kali dhe gomari", bien në sy kundërshtitë e tërthorta. I zoti gjuante vazhdimisht mbi kalin, që ishte i fundit, kali nga ana e tij duron sa duron dhe më pas hidhet përpjetë duke thënë: "Mbaj dorën, se ta hedh përdhe samarin, ti para meje pse ma nxjerr gomarin? E ku të vete vallë, unë i ngrati, kur rrugën ma ka zënë veshëgjati? Përpara nxirrmë mua që mos vuash dhe rrih pastaj gomarin sa të duash!"
Po në të njëjtën frymë të kundërshtive janë shkruar gati të gjitha tregimet e mia, një prej të cilave është edhe tregimi "Lamtumirë kapedani ynë", që bën fjalë për luftën. Lufta ishte shumë e ngatërruar. Kapedani bënte pjesë në radhët e partizanëve tanë, mirëpo nuk e duronte dot disiplinën e rreptë. Pasi i vrasin një shokun e tij, që dashuronte një vajzë partizane, ai iku edhe pse ishte nënkomandant çete. Ai vetë donte një vajzë partizane dhe i dukej paradoksale të gjykoheshin njerëzit nisur nga ky fakt. Ky tregim është i mbështetur në ngjarje reale dhe tregon se nënkomandanti i ikur nuk është se u bashkua me pushtuesit italianë, ai u vra duke luftuar kundër tyre dhe më pas u quajt ballist. Në këtë kontekst ai nuk ishte hero i realizimit socialist, por ishte një hero kompleks, gjë që nxjerr vlerat e një shkrimtari që di të shkruajë. Pikërisht në këto shkrime e të tjera si këto dalin në pah pikëpamjet e kundërta me sistemin në fuqi.
Letërsia e asaj periudhe nuk mund të quhet "Letërsi e Realizmit Socialist", pasi Realizmi Socialist ishte metodë, ishte si një lloj kushtetute a statut i një partie, por letërsi e shkruar në kohën e regjimit socialist.
Shumë nga të ashtuquajturit shkrimtarë merreshin me shkrimin e romaneve për kongreset plenjumet dhe ndodhi të tjera në partinë shtet, ndërsa shkrimtarët që shkruanin krijimet e tyre ishin të paktë.
Pikërisht ishte kjo arsyeja që na jep një ndarje evidente të shkrimtarëve të asaj periudhe: shkrimtarë të Realizmit Socialist dhe shkimtarë që shkruanin në kohën e Realizmit Socialist. Në kontekst të kësaj dua të them se shkrimtarët e vërtetë e gjejnë gjithmonë mënyrën për të pasqyruar realitetin në kornizat artistike. Kështu ndodh në mbarë botën letrare. P.sh. Balzaku dhe pse ishte shkrimtar realist, dëshira e tij si individ ishte të sundonte monarkia. Në pasqyrimin letrar të së vërtetës ai shfaqej kundër problemeve që shkaktonte mbretëria. Kjo tregon se për të pasqyruar vërtetësinë shkrimtari shkruan ndonjëherë kundër ideologjisë së tij. Ai dhe pse mund të jetë në pikpamje të përgjithshme pro regjimit sundues, realitetit nuk i shmanget dot. Kjo mund të thuhet edhe për shkrimtarët shqiptarë në kohën e regjimit komunist ose socialist, quaje si të duash.
Të gjithë shkrimet e mia synojnë në pasqyrimin e së vërtetës, vetëm me një dy përqind partiarkizëm të detyruar. Zakonisht për të vlerësuar një shkrimtar, duhet të gjykojmë me gjakftohtësi, pasi gjaknxehtësia nuk ka asnjëherë vlerën e duhur. Për shembull, unë e kam vëlla Shefkiun, ky është një njeri me vlera, shkrimtar shumë i mirë, etj, ndërsa unë kam një mijë e një të zezat. Po të shkruajnë historianët sot për Shefkiun, sa jam unë gjallë, do të bjerë edhe mbi të hija ime e errët, ndërsa po të kalojnë 50-100 vjet do të harrohem unë dhe do të mbetet Shefkiu shkrimtar.
Përsa i përket vlerësimit në sistemin e sotëm, natyrisht që ndihem më i vlerësuar, pasi atëherë kisha vetëm gradën zyrtare, ndërsa me veprën time mburreshin të tjerët. Sot, përkundrazi, kam kënaqësinë të krenohem me veprën time të vërtetë. Në përgjithësi krijimtaria ime letrare është shkruar ndryshe, me përjashtim të tek tuk ndonjë poezie apo dy–tre poemave që flasin për ideale komuniste.
Fillimisht çdo lloj tregimi im është ndaluar, njëlloj edhe me disa libra. Mbase nuk ishte vetëm regjimi, por grupe të caktuar ziliqarësh që ideonin, nën petkun e shkrimtarit, dhe vendosnin kufizime të tilla. Prove e gjallë janë romanet "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zilo", "Dështaku" apo "Trëndafili në gotë", që ngre probleme të mëdha se si duhet ta pasqyrojë shkrimtari realitetin në veprën e tij. Sikurse veprat që përmenda më lart edhe veprat e tjera janë të mbushura me plot argumente kundërshtie dhe realizmi.
Dylberia: - Mbetemi sërish tek kundërshtitë, tek disidenca. Çfarë do të na thoni për disidentin Bilal Xhaferri dhe ç’kujtime ruani nga njohja me të?
Dritëroi: - Kjo është vazhdë e atyre ç’ka thashë më lartë. Një shkrimtar i vërtetë sado që të kishte presion nga regjimi, nuk mund të devijonte nga realiteti. Në këtë periudhë të letërsisë kishte disa shkrimtarë si lloji i Bilal Xhaferrit dhe disa të tjerë, të cilët regjimi nuk kishte dëshirë të dilnin në publik dhe të botonin libra ku të shprehnin opinionet e tyre. Kjo nuk ishte punë thjesht letërsie, pasi duke u ndaluar aktivitetin krijues ata arrinin t’i pezullonin në të gjitha drejtimet. Po të qe vetëm për letërsi, pranimi apo mospranimi i individëve të tillë, do të kishte pykpyetje më të pakta. Pushteti frigohej më shumë nga një pikëpamje tjetër, këta njerëz duke botuar libra do të bëheshin të fuqishëm dhe do të prishnin harmoninë e nemoklaturës letrare që ishte krijuar. Duke marrë një pozitë të tillë më të madhe, ata do ta thonin fjalën e tyre edhe në politikë, edhe në problemet sociale dhe kulturore, do të ishin zëra të fuqishëm, pasi ai që shkruan libra letrarë, është edhe person publik, edhe person politik, sepse nuk ka personalitet letrar jashtë politikës (fenomen që ndodh edhe sot).
Bilal Xhaferri dhe të tjerët, që unë i di kush janë, por nuk dua t’i përmend se, këta njerëz, edhe t’i përmendësh për mirë thonë pse na përmendi Dritëroi, që është socialist dhe ne jemi ballistë apo zogistë, kanë qenë disidentë të vërtetë. Për Bilalin dhe krijimtarinë e tij kam pasur dhe kam shumë respekt, veçanërisht tani që ai ka vdekur dhe për të vdekurin flitet me mirënjohje.
Kontaktet e para me emrin e Bilalit i kam pasur kur punoja me gazetën "Zëri i Popullit". Disa nga kolegët e mi e njihnin atë, ndër ta edhe Ballkiz Halili. Nuk e di nëse e ke njohur edhe ti, Shefki?
Shefkiu: - Jo, unë kam qenë i vogël në ato vite. Nuk e kam njohur si njeri Bilalin, megjithëse është nga anët tona, nga zona e Konispolit. Njoh veçse veprën e tij letrare. Duhet të kem qënë në klasë të katërt a të pestë dhe më kujtohet ashtu si nëpër tym një nga fragmentet e tregimeve të tij, tregimit "Ti je partizane", në mos gaboj. Më ngjan se e kemi trajtuar në një orë leximi jashtë klase, siç i quanim atëherë orët letrare, ose ishte në tekstin e leximit letrar, nuk e mbaj mend mirë. Megjithatë nuk më shqitet ende nga mendja mbresa e thellë që më ka lënë leximi i atij fragmenti në atë moshë.
Dritëroi: - Edhe Ballkizi vinte nga anët tuaja, ka qenë një gazetare e shquar në atë kohë si dhe tepër e kulturuar. Ajo kishte mbaruar në Poloni për agronomi, (për lulet) dhe ishte shumë e kënduar, qe kolegia ime e punës. Me të mbaj kontakte edhe tani. Mbaj mend se një mëngjes Ballkizi më solli mua në redaksi ca tregime të Bilalit, të cilat i mburrte shumë edhe vetë, mirëpo më shton se ai qe fatkeq, se punonte në ndërtim, në sectorë të largët e të vështirë. Tregimet e Bilalit nuk i lexova vetëm unë i lexoi edhe Javer Malo, që ishte një publicist shumë i zoti dhe një lexues i tmerrrshëm, që përpinte gjithçka, pa dyshim që edhe ai kishte konsideratë të lartë për tregimet e Bilalit.
Në atë periudhë nëpërmjet Ballkizit unë e takova Bilalin. Mbaj mend që jemi takuar poshtë shkallëve të ndërtesës së gazetës "ZP". Dolëm bashkë me të dhe Ballkëzin dhe vajtëm në kafe Tirana (karshi muzeut, kafe dykatëshe që ishte ndër më të mirat në ato vite). Unë atëherë nuk isha më shumë se 30-35 vjeç. Gjatë takimit unë i thashë Bilalit se kishte tregime shumë të bukura, madje i theksova se edhe unë vetë i kisha zili. Bilali ishte njeri i heshtur dhe nuk fliste shumë, por vetëm dëgjonte me vëmendje, mblidhte. Ishte ndoshta kjo veçori e tij, që do të ndikonte më pas të pësonte atë fat që dihet.
Bilali në fytyrë vinte simpatik, mirëpo kishte disa pikla të vogla nëpër faqe, ndoshta ngaqë kishte jetuar gjatë nëpër kantiere apo vende plot lagështirë. Këto pika i ngjanin paksa si të vrara lie, por nuk ishin të tilla. Bilali qe shumë i zgjuar, dinte shumë, njihte mirë letërsinë e zgjedhur dhe mendonte se shkrimtarët duhet që ta thonë hapur të vërtetën. Për ndonjë nga shkrimtarët, qoftë edhe më të mirët, nga tanët, ai nuk përtonte të thoshte: "Ndoshta do të jetë shumë mirë, por nuk vete kjo punë, pasi shuhen traditat tona vetëm që të triumfojë klasa punëtore.
Klasa punëtore nuk ka zbritur nga qielli, ajo rrjedh dhe vazhdon të jetojë brenda traditave. Ne nuk duhet ta bëjmë që të humbasë prejardhjen e saj".
Këtu Bilali kishte shumë të drejtë dhe të shtynte të mendoje se kishe të bëje jo vetëm me një shkrimtar të mirë, por edhe mendimtar, që kishte në mendje për të shkruar gjëra akoma më të bukura.
Ballkizi e paraqiti edhe tek kryeredaktori i "Zërit të Popullit", Dashnor Mamaqi, i cili nga ana e tij do të ndërhynte që ta largonin nga ndërtimi dhe ta çonin diku në një shtëpi kulture, dhe t’i lejohej botimi. Edhe Todi Lubonja i vlerësonte tregimet e Bilalit, si më të arrirrat. Me dëshirën dhe këmbënguljen e të lartëpërmendurve, Bilali arrin t’i botohet libri i tij i parë me tregime "Njerëz të rinj tokë e lashtë", në vitin 1966 dhe një vit më vonë u përgatit dhe dolën kopjet e para të librit me vjersha "Lirishta e kuqe", i cili u ndalua të qarkullonte. (Unë atëherë mora një libër me dëshirën e madhe për ta lexuar, por që nuk e di kush ma ka marrë). Në tregimet e tij Bilali tregonte njeriun e punës së mundimshme, por me ëndrra të mëdha dhe vullnet të pashtershëm, njeriun që mposhte depresionin nëpërmjet punës së palodhur. Disa tregime të tij u botuan edhe në gazetën "Zëri i Rinisë" me kryeredaktor Miço Verlin. Një ndër admiruesit e Bilalit ishte dhe Vath Koreshi, atëherë redaktor i gazetës "Zëri i rinisë", i cili e vlerësonte lartë krijimtarinë e tij dhe e ndihmonte për t’i botuar poezitë, publicistikën dhe tregimet. Në përgjithësi të dy librat u pëlqyen shumë.
Pas dy librave të para, Ballkizi na sjell në dorëshkrim romanin "Krastakraus" të Bilalit, që bënte fjalë për Skënderbeun. Romani ishte gjini më e vështirë, unë atëherë ende nuk kisha botuar asnjë roman, përpiqesha për romanin "Komisari Memo". Lexova dorëshkrimin, por Ballkizi ma la pak ditë, pasi po e përgatisnin për shtyp. Edhe ky libër, u pezullua dhe nuk u botua në ato vite, për shkak të biografisë së Bilalit. Sebep u bë një përplasje në Lidhjen e Shkrimtarëve, me sa di unë, që i nxorrën problemin e biografisë, i ndaluan të drejtën e botimit dhe e interrnuan. Tani vonë është botuar ai roman, në mos gaboj, prej shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri". E ke botuar ti, Shefki apo jo?
Shefkiu: - Po, ashtu është. E botuam në vitin 1993 në shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri". Në vitin 1995 është ribotuar, nga "Rilindja" në Prishtinë, në një variant të përmirësuar prej vetë autorit me titull "Ra Berati", krahas përmbledhjes me tregime dhe asaj me poezi. Dorëshkrimin e romanit na e solli Ballkiz Halili.
Dritëroi: - Mbaj mend se ishte një dorëshkrim, shkronjat e të cilit mezi dukeshin, pasi shiriti i makinës së shkrimit kishte qenë shumë i përdorur?
Shefkiu: - E saktë. Dorëshkrimi ishte vërtet mezi i lexueshëm vende vende, prej shiritit shumë të përdorur të makinës së shkrimit.
Dritëroi: - Unë atë dorëshkrim e lexova për dy tre ditë dhe më pëlqeu shumë. Herën e fundit që jam takuar me Bilalin ka qenë koha kur atij iu bë kritikë nga "Lidhja e Shkrimtarëve" për qëndrimet e tij. Unë atëherë isha gazetar dhe nuk kisha hyrë ende në "Lidhjen e Shkrimtarëve". Atëherë dolëm bashkë nga godina e Lidhjes, pasi unë nuk isha i detyruar të rrija. Nuk më kujtohet çfarë muaji ishte, por kujtoj që ishte vjeshtë. Kur po ecnim në bulevardin "Stalin", sot bulevardi "Zog", ai nuk fliste, por gjuante fletët e rëna nga pemët me dëshpërim të madh. Do kalojë, i thashë unë duke dashur të lehtësoja sadopak gjendjen e tij. Ai ishte i mençur dhe nuk m’u përgjigj menjëherë, vetëm pas pak çastesh tha: "Kështu janë këto punë, ndoshta dhe unë shpejtova".
Pas disa kohësh mora vesh që Bilali ishte arratisur. Neve na erdhi shumë keq, megjithëse të them të drejtën askush nuk na tha asgjë përsa i përket përkrahjes që i kishim dhënë. Njerëzit shpreheshin, secili sipas hamendjes së vet, pasi asnjëherë nuk u fol kundër tij. Vazhdonte të gëzonte respekt në heshtje edhe pas largimit.
Dylberia: - Si e vlerëson Dritëro Agolli kulturën çame dhe shkrimtarët e tjerë të kësaj treve.
Dritëroi: - Është e çuditshme, pasi Çamërinë e ka ndjekur një tragjedi shumë e madhe. Çamët jo vetëm i përzuri greku në 1945, por edhe ushtroi kundër tyre një genocid të paparë. Nuk është fjala këtu për disa fshatra, siç kemi në Maqedoni, në anën tjetër të liqenit të Prespës, madje edhe prej atje ka dalë Sterio Spase, por bëhet fjalë për një krahinë të tërë sa Kosova, që ka padyshim traditat dhe kulturën e një treve të lashtë. Çamët nuk kanë përjetuar vetëm genocidin e 1945, ata janë përndjekur sistematikisht, që në fillimet e shekullit të kaluar, megjithëse kanë dhënë kotribute të mëdha në konsolidimin e shtetit Helen, kundër perandorisë turke. Kanë qenë edhe komandantë të revolucionit grek dhe kanë marrë pjesë plotë lavdi ndër luftra të drejta, për çështje të mëdha për përparim.
Çamëria ka qenë një nga embrionet më të mëdha të kulturës. Në atë trevë kanë dale figura nga më të shquarat, në të gjitha fushat. Përmendim figura të shquara si ajo e Marko Boçarit, Kollokotronit, Xhavellës, Bubulinës, shkrimtari i shquar Muhamet Kuçuku, dijetari i mrekullueshëm Hoxhë Tahsini, që ka qenë si Ali Imësima i Persisë, fise atdhetare që kanë nxjerrë burra të penës e të pushkës, si Dinenjtë, Çaparenjtë, Bilbilenjtë, etj…
Të gjitha këto tregojnë se nuk kishe të bëje me dy-tre persona, por me një trevë të tërë, tempull kulture. Përmendim edhe Anastas Kulluriotin apo dhe Dhimitër Paskon, i cili është me prejardhje çame, si dhe shumë të tjerë të kohës sonë si Bilal Xhaferri, Shefki Hysa, Abaz Veizi, Javer Malo, Selim Islami, Qamil Buxheli, Namik Mane, Xhemil Lato e shumë e shumë të tjerë që kanë qenë e vazhdojnë të jenë ndër elitën e dijetarëve, studiuesve dhe shkrimtarëve shqiptarë. Shumë pranë tyre janë Sabri Godo, Limoz Dizdari, që ndoshta nuk e mbajnë veten si çam, por janë të asaj treve dijeje, pasi nuk ka ndonjë kufi, tradita është si era, janë si Korça me Devollin. Më kujtohet im atë kur thoshte "T’ia marrim një here çamçe, ishte fjala për këngën "Vallë vjen behari…", etj. Pra, mënyra se si këndojmë ne në Devoll të kujton traditën çame. Ato fshatrat përtej kufirit të Devollit janë tonat dhe po t’i biesh nga Greqia, Devolli del se është çam.
Shefkiu: - Thatë se zona e Devollit i paska traditat të përafërta me ato të Çamërisë; më saktë, çfarë e veçantë ju ka tërhequr vëmendjen drejt kësaj treve?
Dritëroi: - Të them të vërtetën, më ka lënë pa mend pasuria e madhe folklorike e krahinës së Çamërisë. Folklori çam është vlerësuar lart edhe nga studiuesit e huaj, si Pederseni, i cili ka mbledhur një ndër ciklet më të bukura të përrallave në Çamëri, pesë përralla të zgjedhura, në mos gaboj, nëpërmjet të cilave është munduar të argumentojë prejardhjen indoevropiane të gjuhës shqipe. Një punë të lavdërueshme ka bërë edhe folkloristi i pasionuar Fatos Mero Rrapaj, i cili, megjithëse i përket zones së Labërisë, ia kushtoi tërë jetën e vet gjurmimit të palodhshëm të vlerave të rralla të folklorit çam. Mjafton të lexosh përmbledhjen e tij voluminoze "Këngë popullore nga Çamëria" dhe mbetesh i mahnitur me atë thesar të papërsëritshëm. I jam kushtuar edhe unë nganjëherë folklorit, kur më janë mërzitur të thururit dhe të kënduarit e vargjeve të vetvetes. Madje kam botuar edhe një libër "Shpirti i gjyshërve" me këngë popullore, njëqindenjë këngë stërgjyshore, pjesën më të madhe të të cilave unë e kam kënduar edhe vetë mes fshatrëve dhe miqve. I kam kënduar duke i krehur dhe përkëdhelur, siç më thoshte një këngëtar, këngën duhet ta përkëdhelësh se të trembet dhe ikën. Në atë përmbledhje ka edhe këngë të Çamërisë si për shembull: "Gjëmë e zezë e kalë i bardhë, hingëllin arë më arë, kërkon Abedin Medanë, të zotin e tij të vrarë. Male e fusha anembanë derdhin lotë e zi po mbajnë, qajnë Bido kapedanë, gjëmë e zezë e kalë i bardhë. Ç’u mbush fshati drrasë e trarë për t’u bërë djemve varrë, gjëmë e zezë e kalë i bardhë, hingëllin arë më arë…"
Shefkiu: - Këngë vërtet e bukur, e krijuar nga rapsodi popullor në Shalës të Konispolit. Bëhet fjalë për një luftëtar atdhetar të rënë në luftë kundër turqve. Është fjala për gjyshin e Taip Madanit, valltarit të shquar që kërcente me aq virtuozitet vallen e mrekullueshme të Osman Takës, po ju kujtohet. Është bashkëfshatari im. Nuk ka dalë ende askush ta kërcejë vallen e Osman Takës si ai valltar i rrallë.
Dritëroi: - E rrallë është edhe vetë Çamëria, të rralla i ka edhe shoqet, kjo krahinë martire…
Dylberia: - Zoti Agolli, në shkollat tona, pak ose aspak njihet nocioni Çamëri, pak ose aspak dinë nxënësit rreth historisë dhe letërsisë çame. A mendoni se kjo është një harresë e qëllimtë apo thjesht një rastësi?
Dritëroi: - Kjo ka qenë valë-valë. Në 1945 ne e kishim me Greqinë majë për majë. Në atë kohë çamët u mirëpritën, u dhanë toka dhe u përkrahën shumë. Kjo është e dokumentuar edhe në shtypin e asaj kohe, madje këndohej kënga: "Napolon Zerva kërkon tokat tona, po ne iu përgjigjëm, s’jemi makarona…" Pikërisht në kohën kur këndohej kjo këngë marrdhëniet Shqipëri - Greqi ishin thikë për thikë dhe kishin si shkak kryesor dëbimin e çamëve nga trojet e tyre. Kujtoj se atëherë u bë një apel ndërkombëtar që pse ti ndodhë kështu Shqipërisë dhe u fol për një periudhë shumë të gjatë për çamët. Më pas, sipas konjukturave të shtetit tonë me Jugosllavinë dhe shtetet e tjera, u vu re një kundërshti për serbët, grekët e midis tyre dhe për çamët. Më pas kjo jo se u harrua, por filluam të ishim objektivë në konjuktura, që të mos prishnim ekuilibrat politikë dhe pikërisht me këtë i bëmë dëm historisë. E vërteta historike duhet thënë gjithëmonë, ti mos thuaj që kjo politikë e ndyrë ishte shkaku, por mos moho që ajo ishte një tokë shqiptare, që ka nxjerrë njerëz shquar, që i ka dhënë edhe kulturës greke, pa thënë në se e dua apo s’e dua, pra pa mohuar të vërtetën historike. Në atë kohë më kujtohet mua nuk thuhej: "Të marrim tokat tona", por "Të rregullohen padrejtësitë e bëra", ndërsa tani që sistemet kanë ndryshuar mund ta themi pa frikë të vërtetën. Nuk besoj se asnjë politikan shqiptar, sado i lig që të jetë, nuk është në favor të çështjes çame, por ndruhen politikisht se mos i quajnë nacionalistë. Kjo tregon se instanca të caktuara të shtetit tonë janë ende të pafuqishme për trajtimin e një çështjeje të tillë. Megjithatë tani duhen vënë në vend disa gjëra. Në historinë që bëjnë nxënësit dhe studentët, çështjes çame i duhet kushtuar vëmendje e madhe, duke shkruar kapituj të tërë dhe jo mësime të shkurtra. Sipas saktësisë së historisë duhet të zgjidhet edhe ky problem në favor të së drejtës. Kur isha nxënës, kujtoj që këndonim këngën: "Nga Kosova në Çamëri do valojë përsëri flamuri kuq e zi…" Pikërisht këto gjëra duhet të hyjnë dalëngadalë edhe në histori, edhe në diskutimet e gjëra, që bëjnë intelektualët dhe jo thjesht shoqata "Çamëria" apo shoqata "Kosova".
Duhet të jetë problem i përhershëm i njerëzve të kulturës, çështja çame dhe të trajtohet si çështje shqiptare, çështje mbarëkombëtare, pasi ne në Evropën e bashkuar nuk mund të hyjmë si grekë apo jugosllavë, por do të hyjmë si shqiptarë. Duhet të dijmë të mbrojmë dinjitetin tonë dhe të mos mohojmë të vërtetën e hidhur, që u është dashur të kapërcejnë të parët tanë. Ne do të përmendim njëlloj edhe lumin Bistricë edhe lumi Kalama, në Çamëri.
Dylberia: - Folklori dhe këngët popullore të trevës së Çamërisë e kanë ngritur në piedestal figurën e gruas çame. I këndohet me aq pathos dhe lirizëm, saqë është e pamundur të mos dashurohesh me të tilla heroina të gdhendura aq mjeshtërisht nëpër vargje. Thuhet se të tilla janë edhe në realitet bijat e Çamërisë. A do ta ndërronit ju, Sadien tuaj shkodrane me një mirazh të tillë? Me sa dimë, nga poezia juaj, me turkeshën nuk e ndërruat.
Shefkiu: - I keni parasysh besoj ato vargjet brilante: "Hanko mos shkel nëpër varre, se të vdekurit i ngjalle, të gjallët i vdiqe fare…"
Sadia, (me të qeshur): - Aha, tani ka marrë fund Dritëroi, nuk më ndërron dot, i ka kaluar të shtatëdhjetat. Të ishte dikur, mbase edhe i prishej mendja.
Dritëroi: - Në Çamëri është Bubulina e famshme, që e mbajnë edhe grekërit, në Shkodër është Nora e Kelmendit, janë dy Nora, ndërsa në Kosovë është Shote Galica, të tria këto bashkojnë tri komplekse. Çdo grua që merr shqiptari brenda këtyre trevave, ka brënda pak Bubulinë, pak Norë dhe pak Shote. Në këtë kuptim, Sadia është edhe çame, edhe shkodrane, edhe kosovare, ndaj dhe unë e shoh si të tillë.
Trialog midis shkrimtarit Dritëro Agolli, shkrimtarit Shefki Hysa dhe gazetares Dylbere Dika
Dylberia: - Jeni cilësuar gjithmonë si gjeniu i letrave shqipe, megjithëse problemet, që keni hasur gjatë jetës tuaj krijuese, kanë qenë të shumta. Ju lutem a mund të na thoni diçka rreth disidencës suaj, në se shprehem qartë, në regjimin komunist dhe vlerësimeve në sistemin e sotëm?
Shefkiu: - Më saktë, zoti Dritëro, është fjala për një farë disidence të padeklaruar në krijimtarinë tuaj, për kundërshtitë tuaja me ish regjimin komunist, për pikëpamjet tuaja të ndryshme nga ideologjia sunduese e kohës të shprehura hera herës në disa vepra, të cilat, prej censurës, janë ndaluar të qarkullojnë. Kam parasysh vëllimin me tregime "Zhurma e erërave të dikurshme", "Lamtumirë kapedan", etj. Kam parasysh edhe disa nga poezitë tuaja, që ne të rinjtë i quanim shumë të guximshme për ato vite. Madje thoshnim se sikur t’i kishte shkruar ndonjë tjetër, patjetër që do ta kishte ngrënë, do të ishte dënuar në një mënyrë a në një tjetër.
Dritëroi: - Unë në përgjithësi nuk e kam pasur qejf fjalën gjeni dhe vazhdoj që ta shoh me rezerva këtë fjalë si për shkrimtarët shqiptarë edhe për të huajt, veçanërisht për ata shqiptarë, për më tepër kur janë ende gjallë. Që ta thuash fjalën gjeni duhet të mendohesh shumë dhe duhet të kalojë të paktën një shekull që vlerësimi të mbetet i tillë. Në Shqipëri fjala gjeni përmendet shumë dhe është shvalutizuar, si paraja që shvleftësohet. Është pikërisht si në atë shprehjen: "Unë zot, ti zot, gomarin kush e kullot…?"
As në letërsinë angleze nuk kam dëgjuar t’i thonë Shekspirit gjeni, por i thonë thjesht Shekspir. Dhe kështu duhet të jetë, pasi çdo shkrimtar i arrirë, gjeninë e ka brenda shpirtit të tij, siç e ka Servantesi, Tolstoi, Moljeri, etj.
Naim Frashërit nuk ka nevojë t’i thuash poeti Naim Frashëri, apo Migjenit poeti Migjen, pasi kanë emrin e tyre kuptimplotë. Këtu tek neve veç fjalës poet apo shkrimtar, shtohet edhe fjala gjeni. Kjo është një mënyrë shprehjeje provinciale. Kam parasysh se si dikur, kur u hap "Kombinati tekstil", vajzat, që vinin aty nga fshati, i bënin buzët e kuqe, vishnin edhe çorape najlon, mirëpo këpucët i kishin llastiku, tip opinga, gjë që nuk përputheshin kurrë dhe të linin shijen e keqe të mungesës së kulturës qytetare.
Unë nuk e kam dashur kurrë dhe nuk vazhdoj ta dua fjalën gjeni, prandaj dhe bëra këtë parantezë të gjatë. Më saktë thuaj Dritëroi, Shefkiu, pasi përcaktimin gjeni ia shton populli dhe vetë fakti se do të rezistojë apo jo krijimtaria letrare ndër kohëra.
Përsa i përket regjimit Socialist apo Komunist, megjithëse as Komunizmi nuk ishte ndërtuar dhe as Socializmi nuk ishte ndërtuar, por thuhej të ndërtojmë Komunizmin apo të ndërtojmë Socializmin, problemet për një shkrimtar të vërtetë kanë qenë të shumta, pasi ata përpiqeshin të thonin të vërtetën e gjendjes së popullit. Kjo e vërtetë natyrisht nuk mund të thuhej e plotë, ashtu siç nuk mund të thuhet edhe tani. Shkrimtarët e vërtetë përmes gjithë asaj censure, që ishte shumë e fortë, (këtë nuk mund ta mohoj as unë e as të tjerët, pasi dhe pse isha në krye të Lidhjes së Shkrimtarëve, nuk e mohoj dot që ndihesha i censuruar, pra, ka pasur censurë, madje edhe autocensurë) kanë mundur të sjellin përmes krijimeve të tyre, të vërteta qoftë dhe të pjesëshme, që bënin fjalë mbi vështirësitë e shumta në jetën e popullit tonë, si varfërinë, ndrydhjen e personalitetit të njeriut, përplasjet e individit dhe pushtetit, por edhe të tjera si ashpërsia e luftës së klasave, që shikonte gjyshërit dhe jo individët realë.
Unë brenda këtyre të vërtetave kam shprehur mendimin tim. Nuk ma lejonte e vërteta që të gënjeja, megjithëse për ndonjë gjë edhe mund të kem gënjyer i shtyrë nga regjimi. Këtu pikërisht zënë fill kundërshtitë dhe jo disidenca, pasi disidentët shpreheshin hapur kundër regjimit, ndaj dhe u bënë vuajtës në burgje të ndryshme, u persekutuan dhe internuan gjithë jetën apo dhe u larguan nga Shqipëria, siç ishte rasti i Bilal Xhaferrit.
Neve që na lavdëronin dhe na afronin vende pune nderi, nuk mund ta quajmë veten desident, por realistë në disa pikpamje të caktuara për të cilat nuk mund të pajtoheshim. Fjala vjen në ato vargje, që përmendi më parë Shefkiu, që flasin për një zog që këndon bukur dhe që kundërshtohet vetëm se gjyshi i tij, duke fluturuar, na i paskësh lëshuar dikur dikujt një glasë mbi supe, shprehet qartë rekomandimi për të parë njeriun sot dhe jo gjyshin e tij vite e vite më parë. Në fabulën "Kali dhe gomari", bien në sy kundërshtitë e tërthorta. I zoti gjuante vazhdimisht mbi kalin, që ishte i fundit, kali nga ana e tij duron sa duron dhe më pas hidhet përpjetë duke thënë: "Mbaj dorën, se ta hedh përdhe samarin, ti para meje pse ma nxjerr gomarin? E ku të vete vallë, unë i ngrati, kur rrugën ma ka zënë veshëgjati? Përpara nxirrmë mua që mos vuash dhe rrih pastaj gomarin sa të duash!"
Po në të njëjtën frymë të kundërshtive janë shkruar gati të gjitha tregimet e mia, një prej të cilave është edhe tregimi "Lamtumirë kapedani ynë", që bën fjalë për luftën. Lufta ishte shumë e ngatërruar. Kapedani bënte pjesë në radhët e partizanëve tanë, mirëpo nuk e duronte dot disiplinën e rreptë. Pasi i vrasin një shokun e tij, që dashuronte një vajzë partizane, ai iku edhe pse ishte nënkomandant çete. Ai vetë donte një vajzë partizane dhe i dukej paradoksale të gjykoheshin njerëzit nisur nga ky fakt. Ky tregim është i mbështetur në ngjarje reale dhe tregon se nënkomandanti i ikur nuk është se u bashkua me pushtuesit italianë, ai u vra duke luftuar kundër tyre dhe më pas u quajt ballist. Në këtë kontekst ai nuk ishte hero i realizimit socialist, por ishte një hero kompleks, gjë që nxjerr vlerat e një shkrimtari që di të shkruajë. Pikërisht në këto shkrime e të tjera si këto dalin në pah pikëpamjet e kundërta me sistemin në fuqi.
Letërsia e asaj periudhe nuk mund të quhet "Letërsi e Realizmit Socialist", pasi Realizmi Socialist ishte metodë, ishte si një lloj kushtetute a statut i një partie, por letërsi e shkruar në kohën e regjimit socialist.
Shumë nga të ashtuquajturit shkrimtarë merreshin me shkrimin e romaneve për kongreset plenjumet dhe ndodhi të tjera në partinë shtet, ndërsa shkrimtarët që shkruanin krijimet e tyre ishin të paktë.
Pikërisht ishte kjo arsyeja që na jep një ndarje evidente të shkrimtarëve të asaj periudhe: shkrimtarë të Realizmit Socialist dhe shkimtarë që shkruanin në kohën e Realizmit Socialist. Në kontekst të kësaj dua të them se shkrimtarët e vërtetë e gjejnë gjithmonë mënyrën për të pasqyruar realitetin në kornizat artistike. Kështu ndodh në mbarë botën letrare. P.sh. Balzaku dhe pse ishte shkrimtar realist, dëshira e tij si individ ishte të sundonte monarkia. Në pasqyrimin letrar të së vërtetës ai shfaqej kundër problemeve që shkaktonte mbretëria. Kjo tregon se për të pasqyruar vërtetësinë shkrimtari shkruan ndonjëherë kundër ideologjisë së tij. Ai dhe pse mund të jetë në pikpamje të përgjithshme pro regjimit sundues, realitetit nuk i shmanget dot. Kjo mund të thuhet edhe për shkrimtarët shqiptarë në kohën e regjimit komunist ose socialist, quaje si të duash.
Të gjithë shkrimet e mia synojnë në pasqyrimin e së vërtetës, vetëm me një dy përqind partiarkizëm të detyruar. Zakonisht për të vlerësuar një shkrimtar, duhet të gjykojmë me gjakftohtësi, pasi gjaknxehtësia nuk ka asnjëherë vlerën e duhur. Për shembull, unë e kam vëlla Shefkiun, ky është një njeri me vlera, shkrimtar shumë i mirë, etj, ndërsa unë kam një mijë e një të zezat. Po të shkruajnë historianët sot për Shefkiun, sa jam unë gjallë, do të bjerë edhe mbi të hija ime e errët, ndërsa po të kalojnë 50-100 vjet do të harrohem unë dhe do të mbetet Shefkiu shkrimtar.
Përsa i përket vlerësimit në sistemin e sotëm, natyrisht që ndihem më i vlerësuar, pasi atëherë kisha vetëm gradën zyrtare, ndërsa me veprën time mburreshin të tjerët. Sot, përkundrazi, kam kënaqësinë të krenohem me veprën time të vërtetë. Në përgjithësi krijimtaria ime letrare është shkruar ndryshe, me përjashtim të tek tuk ndonjë poezie apo dy–tre poemave që flasin për ideale komuniste.
Fillimisht çdo lloj tregimi im është ndaluar, njëlloj edhe me disa libra. Mbase nuk ishte vetëm regjimi, por grupe të caktuar ziliqarësh që ideonin, nën petkun e shkrimtarit, dhe vendosnin kufizime të tilla. Prove e gjallë janë romanet "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zilo", "Dështaku" apo "Trëndafili në gotë", që ngre probleme të mëdha se si duhet ta pasqyrojë shkrimtari realitetin në veprën e tij. Sikurse veprat që përmenda më lart edhe veprat e tjera janë të mbushura me plot argumente kundërshtie dhe realizmi.
Dylberia: - Mbetemi sërish tek kundërshtitë, tek disidenca. Çfarë do të na thoni për disidentin Bilal Xhaferri dhe ç’kujtime ruani nga njohja me të?
Dritëroi: - Kjo është vazhdë e atyre ç’ka thashë më lartë. Një shkrimtar i vërtetë sado që të kishte presion nga regjimi, nuk mund të devijonte nga realiteti. Në këtë periudhë të letërsisë kishte disa shkrimtarë si lloji i Bilal Xhaferrit dhe disa të tjerë, të cilët regjimi nuk kishte dëshirë të dilnin në publik dhe të botonin libra ku të shprehnin opinionet e tyre. Kjo nuk ishte punë thjesht letërsie, pasi duke u ndaluar aktivitetin krijues ata arrinin t’i pezullonin në të gjitha drejtimet. Po të qe vetëm për letërsi, pranimi apo mospranimi i individëve të tillë, do të kishte pykpyetje më të pakta. Pushteti frigohej më shumë nga një pikëpamje tjetër, këta njerëz duke botuar libra do të bëheshin të fuqishëm dhe do të prishnin harmoninë e nemoklaturës letrare që ishte krijuar. Duke marrë një pozitë të tillë më të madhe, ata do ta thonin fjalën e tyre edhe në politikë, edhe në problemet sociale dhe kulturore, do të ishin zëra të fuqishëm, pasi ai që shkruan libra letrarë, është edhe person publik, edhe person politik, sepse nuk ka personalitet letrar jashtë politikës (fenomen që ndodh edhe sot).
Bilal Xhaferri dhe të tjerët, që unë i di kush janë, por nuk dua t’i përmend se, këta njerëz, edhe t’i përmendësh për mirë thonë pse na përmendi Dritëroi, që është socialist dhe ne jemi ballistë apo zogistë, kanë qenë disidentë të vërtetë. Për Bilalin dhe krijimtarinë e tij kam pasur dhe kam shumë respekt, veçanërisht tani që ai ka vdekur dhe për të vdekurin flitet me mirënjohje.
Kontaktet e para me emrin e Bilalit i kam pasur kur punoja me gazetën "Zëri i Popullit". Disa nga kolegët e mi e njihnin atë, ndër ta edhe Ballkiz Halili. Nuk e di nëse e ke njohur edhe ti, Shefki?
Shefkiu: - Jo, unë kam qenë i vogël në ato vite. Nuk e kam njohur si njeri Bilalin, megjithëse është nga anët tona, nga zona e Konispolit. Njoh veçse veprën e tij letrare. Duhet të kem qënë në klasë të katërt a të pestë dhe më kujtohet ashtu si nëpër tym një nga fragmentet e tregimeve të tij, tregimit "Ti je partizane", në mos gaboj. Më ngjan se e kemi trajtuar në një orë leximi jashtë klase, siç i quanim atëherë orët letrare, ose ishte në tekstin e leximit letrar, nuk e mbaj mend mirë. Megjithatë nuk më shqitet ende nga mendja mbresa e thellë që më ka lënë leximi i atij fragmenti në atë moshë.
Dritëroi: - Edhe Ballkizi vinte nga anët tuaja, ka qenë një gazetare e shquar në atë kohë si dhe tepër e kulturuar. Ajo kishte mbaruar në Poloni për agronomi, (për lulet) dhe ishte shumë e kënduar, qe kolegia ime e punës. Me të mbaj kontakte edhe tani. Mbaj mend se një mëngjes Ballkizi më solli mua në redaksi ca tregime të Bilalit, të cilat i mburrte shumë edhe vetë, mirëpo më shton se ai qe fatkeq, se punonte në ndërtim, në sectorë të largët e të vështirë. Tregimet e Bilalit nuk i lexova vetëm unë i lexoi edhe Javer Malo, që ishte një publicist shumë i zoti dhe një lexues i tmerrrshëm, që përpinte gjithçka, pa dyshim që edhe ai kishte konsideratë të lartë për tregimet e Bilalit.
Në atë periudhë nëpërmjet Ballkizit unë e takova Bilalin. Mbaj mend që jemi takuar poshtë shkallëve të ndërtesës së gazetës "ZP". Dolëm bashkë me të dhe Ballkëzin dhe vajtëm në kafe Tirana (karshi muzeut, kafe dykatëshe që ishte ndër më të mirat në ato vite). Unë atëherë nuk isha më shumë se 30-35 vjeç. Gjatë takimit unë i thashë Bilalit se kishte tregime shumë të bukura, madje i theksova se edhe unë vetë i kisha zili. Bilali ishte njeri i heshtur dhe nuk fliste shumë, por vetëm dëgjonte me vëmendje, mblidhte. Ishte ndoshta kjo veçori e tij, që do të ndikonte më pas të pësonte atë fat që dihet.
Bilali në fytyrë vinte simpatik, mirëpo kishte disa pikla të vogla nëpër faqe, ndoshta ngaqë kishte jetuar gjatë nëpër kantiere apo vende plot lagështirë. Këto pika i ngjanin paksa si të vrara lie, por nuk ishin të tilla. Bilali qe shumë i zgjuar, dinte shumë, njihte mirë letërsinë e zgjedhur dhe mendonte se shkrimtarët duhet që ta thonë hapur të vërtetën. Për ndonjë nga shkrimtarët, qoftë edhe më të mirët, nga tanët, ai nuk përtonte të thoshte: "Ndoshta do të jetë shumë mirë, por nuk vete kjo punë, pasi shuhen traditat tona vetëm që të triumfojë klasa punëtore.
Klasa punëtore nuk ka zbritur nga qielli, ajo rrjedh dhe vazhdon të jetojë brenda traditave. Ne nuk duhet ta bëjmë që të humbasë prejardhjen e saj".
Këtu Bilali kishte shumë të drejtë dhe të shtynte të mendoje se kishe të bëje jo vetëm me një shkrimtar të mirë, por edhe mendimtar, që kishte në mendje për të shkruar gjëra akoma më të bukura.
Ballkizi e paraqiti edhe tek kryeredaktori i "Zërit të Popullit", Dashnor Mamaqi, i cili nga ana e tij do të ndërhynte që ta largonin nga ndërtimi dhe ta çonin diku në një shtëpi kulture, dhe t’i lejohej botimi. Edhe Todi Lubonja i vlerësonte tregimet e Bilalit, si më të arrirrat. Me dëshirën dhe këmbënguljen e të lartëpërmendurve, Bilali arrin t’i botohet libri i tij i parë me tregime "Njerëz të rinj tokë e lashtë", në vitin 1966 dhe një vit më vonë u përgatit dhe dolën kopjet e para të librit me vjersha "Lirishta e kuqe", i cili u ndalua të qarkullonte. (Unë atëherë mora një libër me dëshirën e madhe për ta lexuar, por që nuk e di kush ma ka marrë). Në tregimet e tij Bilali tregonte njeriun e punës së mundimshme, por me ëndrra të mëdha dhe vullnet të pashtershëm, njeriun që mposhte depresionin nëpërmjet punës së palodhur. Disa tregime të tij u botuan edhe në gazetën "Zëri i Rinisë" me kryeredaktor Miço Verlin. Një ndër admiruesit e Bilalit ishte dhe Vath Koreshi, atëherë redaktor i gazetës "Zëri i rinisë", i cili e vlerësonte lartë krijimtarinë e tij dhe e ndihmonte për t’i botuar poezitë, publicistikën dhe tregimet. Në përgjithësi të dy librat u pëlqyen shumë.
Pas dy librave të para, Ballkizi na sjell në dorëshkrim romanin "Krastakraus" të Bilalit, që bënte fjalë për Skënderbeun. Romani ishte gjini më e vështirë, unë atëherë ende nuk kisha botuar asnjë roman, përpiqesha për romanin "Komisari Memo". Lexova dorëshkrimin, por Ballkizi ma la pak ditë, pasi po e përgatisnin për shtyp. Edhe ky libër, u pezullua dhe nuk u botua në ato vite, për shkak të biografisë së Bilalit. Sebep u bë një përplasje në Lidhjen e Shkrimtarëve, me sa di unë, që i nxorrën problemin e biografisë, i ndaluan të drejtën e botimit dhe e interrnuan. Tani vonë është botuar ai roman, në mos gaboj, prej shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri". E ke botuar ti, Shefki apo jo?
Shefkiu: - Po, ashtu është. E botuam në vitin 1993 në shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri". Në vitin 1995 është ribotuar, nga "Rilindja" në Prishtinë, në një variant të përmirësuar prej vetë autorit me titull "Ra Berati", krahas përmbledhjes me tregime dhe asaj me poezi. Dorëshkrimin e romanit na e solli Ballkiz Halili.
Dritëroi: - Mbaj mend se ishte një dorëshkrim, shkronjat e të cilit mezi dukeshin, pasi shiriti i makinës së shkrimit kishte qenë shumë i përdorur?
Shefkiu: - E saktë. Dorëshkrimi ishte vërtet mezi i lexueshëm vende vende, prej shiritit shumë të përdorur të makinës së shkrimit.
Dritëroi: - Unë atë dorëshkrim e lexova për dy tre ditë dhe më pëlqeu shumë. Herën e fundit që jam takuar me Bilalin ka qenë koha kur atij iu bë kritikë nga "Lidhja e Shkrimtarëve" për qëndrimet e tij. Unë atëherë isha gazetar dhe nuk kisha hyrë ende në "Lidhjen e Shkrimtarëve". Atëherë dolëm bashkë nga godina e Lidhjes, pasi unë nuk isha i detyruar të rrija. Nuk më kujtohet çfarë muaji ishte, por kujtoj që ishte vjeshtë. Kur po ecnim në bulevardin "Stalin", sot bulevardi "Zog", ai nuk fliste, por gjuante fletët e rëna nga pemët me dëshpërim të madh. Do kalojë, i thashë unë duke dashur të lehtësoja sadopak gjendjen e tij. Ai ishte i mençur dhe nuk m’u përgjigj menjëherë, vetëm pas pak çastesh tha: "Kështu janë këto punë, ndoshta dhe unë shpejtova".
Pas disa kohësh mora vesh që Bilali ishte arratisur. Neve na erdhi shumë keq, megjithëse të them të drejtën askush nuk na tha asgjë përsa i përket përkrahjes që i kishim dhënë. Njerëzit shpreheshin, secili sipas hamendjes së vet, pasi asnjëherë nuk u fol kundër tij. Vazhdonte të gëzonte respekt në heshtje edhe pas largimit.
Dylberia: - Si e vlerëson Dritëro Agolli kulturën çame dhe shkrimtarët e tjerë të kësaj treve.
Dritëroi: - Është e çuditshme, pasi Çamërinë e ka ndjekur një tragjedi shumë e madhe. Çamët jo vetëm i përzuri greku në 1945, por edhe ushtroi kundër tyre një genocid të paparë. Nuk është fjala këtu për disa fshatra, siç kemi në Maqedoni, në anën tjetër të liqenit të Prespës, madje edhe prej atje ka dalë Sterio Spase, por bëhet fjalë për një krahinë të tërë sa Kosova, që ka padyshim traditat dhe kulturën e një treve të lashtë. Çamët nuk kanë përjetuar vetëm genocidin e 1945, ata janë përndjekur sistematikisht, që në fillimet e shekullit të kaluar, megjithëse kanë dhënë kotribute të mëdha në konsolidimin e shtetit Helen, kundër perandorisë turke. Kanë qenë edhe komandantë të revolucionit grek dhe kanë marrë pjesë plotë lavdi ndër luftra të drejta, për çështje të mëdha për përparim.
Çamëria ka qenë një nga embrionet më të mëdha të kulturës. Në atë trevë kanë dale figura nga më të shquarat, në të gjitha fushat. Përmendim figura të shquara si ajo e Marko Boçarit, Kollokotronit, Xhavellës, Bubulinës, shkrimtari i shquar Muhamet Kuçuku, dijetari i mrekullueshëm Hoxhë Tahsini, që ka qenë si Ali Imësima i Persisë, fise atdhetare që kanë nxjerrë burra të penës e të pushkës, si Dinenjtë, Çaparenjtë, Bilbilenjtë, etj…
Të gjitha këto tregojnë se nuk kishe të bëje me dy-tre persona, por me një trevë të tërë, tempull kulture. Përmendim edhe Anastas Kulluriotin apo dhe Dhimitër Paskon, i cili është me prejardhje çame, si dhe shumë të tjerë të kohës sonë si Bilal Xhaferri, Shefki Hysa, Abaz Veizi, Javer Malo, Selim Islami, Qamil Buxheli, Namik Mane, Xhemil Lato e shumë e shumë të tjerë që kanë qenë e vazhdojnë të jenë ndër elitën e dijetarëve, studiuesve dhe shkrimtarëve shqiptarë. Shumë pranë tyre janë Sabri Godo, Limoz Dizdari, që ndoshta nuk e mbajnë veten si çam, por janë të asaj treve dijeje, pasi nuk ka ndonjë kufi, tradita është si era, janë si Korça me Devollin. Më kujtohet im atë kur thoshte "T’ia marrim një here çamçe, ishte fjala për këngën "Vallë vjen behari…", etj. Pra, mënyra se si këndojmë ne në Devoll të kujton traditën çame. Ato fshatrat përtej kufirit të Devollit janë tonat dhe po t’i biesh nga Greqia, Devolli del se është çam.
Shefkiu: - Thatë se zona e Devollit i paska traditat të përafërta me ato të Çamërisë; më saktë, çfarë e veçantë ju ka tërhequr vëmendjen drejt kësaj treve?
Dritëroi: - Të them të vërtetën, më ka lënë pa mend pasuria e madhe folklorike e krahinës së Çamërisë. Folklori çam është vlerësuar lart edhe nga studiuesit e huaj, si Pederseni, i cili ka mbledhur një ndër ciklet më të bukura të përrallave në Çamëri, pesë përralla të zgjedhura, në mos gaboj, nëpërmjet të cilave është munduar të argumentojë prejardhjen indoevropiane të gjuhës shqipe. Një punë të lavdërueshme ka bërë edhe folkloristi i pasionuar Fatos Mero Rrapaj, i cili, megjithëse i përket zones së Labërisë, ia kushtoi tërë jetën e vet gjurmimit të palodhshëm të vlerave të rralla të folklorit çam. Mjafton të lexosh përmbledhjen e tij voluminoze "Këngë popullore nga Çamëria" dhe mbetesh i mahnitur me atë thesar të papërsëritshëm. I jam kushtuar edhe unë nganjëherë folklorit, kur më janë mërzitur të thururit dhe të kënduarit e vargjeve të vetvetes. Madje kam botuar edhe një libër "Shpirti i gjyshërve" me këngë popullore, njëqindenjë këngë stërgjyshore, pjesën më të madhe të të cilave unë e kam kënduar edhe vetë mes fshatrëve dhe miqve. I kam kënduar duke i krehur dhe përkëdhelur, siç më thoshte një këngëtar, këngën duhet ta përkëdhelësh se të trembet dhe ikën. Në atë përmbledhje ka edhe këngë të Çamërisë si për shembull: "Gjëmë e zezë e kalë i bardhë, hingëllin arë më arë, kërkon Abedin Medanë, të zotin e tij të vrarë. Male e fusha anembanë derdhin lotë e zi po mbajnë, qajnë Bido kapedanë, gjëmë e zezë e kalë i bardhë. Ç’u mbush fshati drrasë e trarë për t’u bërë djemve varrë, gjëmë e zezë e kalë i bardhë, hingëllin arë më arë…"
Shefkiu: - Këngë vërtet e bukur, e krijuar nga rapsodi popullor në Shalës të Konispolit. Bëhet fjalë për një luftëtar atdhetar të rënë në luftë kundër turqve. Është fjala për gjyshin e Taip Madanit, valltarit të shquar që kërcente me aq virtuozitet vallen e mrekullueshme të Osman Takës, po ju kujtohet. Është bashkëfshatari im. Nuk ka dalë ende askush ta kërcejë vallen e Osman Takës si ai valltar i rrallë.
Dritëroi: - E rrallë është edhe vetë Çamëria, të rralla i ka edhe shoqet, kjo krahinë martire…
Dylberia: - Zoti Agolli, në shkollat tona, pak ose aspak njihet nocioni Çamëri, pak ose aspak dinë nxënësit rreth historisë dhe letërsisë çame. A mendoni se kjo është një harresë e qëllimtë apo thjesht një rastësi?
Dritëroi: - Kjo ka qenë valë-valë. Në 1945 ne e kishim me Greqinë majë për majë. Në atë kohë çamët u mirëpritën, u dhanë toka dhe u përkrahën shumë. Kjo është e dokumentuar edhe në shtypin e asaj kohe, madje këndohej kënga: "Napolon Zerva kërkon tokat tona, po ne iu përgjigjëm, s’jemi makarona…" Pikërisht në kohën kur këndohej kjo këngë marrdhëniet Shqipëri - Greqi ishin thikë për thikë dhe kishin si shkak kryesor dëbimin e çamëve nga trojet e tyre. Kujtoj se atëherë u bë një apel ndërkombëtar që pse ti ndodhë kështu Shqipërisë dhe u fol për një periudhë shumë të gjatë për çamët. Më pas, sipas konjukturave të shtetit tonë me Jugosllavinë dhe shtetet e tjera, u vu re një kundërshti për serbët, grekët e midis tyre dhe për çamët. Më pas kjo jo se u harrua, por filluam të ishim objektivë në konjuktura, që të mos prishnim ekuilibrat politikë dhe pikërisht me këtë i bëmë dëm historisë. E vërteta historike duhet thënë gjithëmonë, ti mos thuaj që kjo politikë e ndyrë ishte shkaku, por mos moho që ajo ishte një tokë shqiptare, që ka nxjerrë njerëz shquar, që i ka dhënë edhe kulturës greke, pa thënë në se e dua apo s’e dua, pra pa mohuar të vërtetën historike. Në atë kohë më kujtohet mua nuk thuhej: "Të marrim tokat tona", por "Të rregullohen padrejtësitë e bëra", ndërsa tani që sistemet kanë ndryshuar mund ta themi pa frikë të vërtetën. Nuk besoj se asnjë politikan shqiptar, sado i lig që të jetë, nuk është në favor të çështjes çame, por ndruhen politikisht se mos i quajnë nacionalistë. Kjo tregon se instanca të caktuara të shtetit tonë janë ende të pafuqishme për trajtimin e një çështjeje të tillë. Megjithatë tani duhen vënë në vend disa gjëra. Në historinë që bëjnë nxënësit dhe studentët, çështjes çame i duhet kushtuar vëmendje e madhe, duke shkruar kapituj të tërë dhe jo mësime të shkurtra. Sipas saktësisë së historisë duhet të zgjidhet edhe ky problem në favor të së drejtës. Kur isha nxënës, kujtoj që këndonim këngën: "Nga Kosova në Çamëri do valojë përsëri flamuri kuq e zi…" Pikërisht këto gjëra duhet të hyjnë dalëngadalë edhe në histori, edhe në diskutimet e gjëra, që bëjnë intelektualët dhe jo thjesht shoqata "Çamëria" apo shoqata "Kosova".
Duhet të jetë problem i përhershëm i njerëzve të kulturës, çështja çame dhe të trajtohet si çështje shqiptare, çështje mbarëkombëtare, pasi ne në Evropën e bashkuar nuk mund të hyjmë si grekë apo jugosllavë, por do të hyjmë si shqiptarë. Duhet të dijmë të mbrojmë dinjitetin tonë dhe të mos mohojmë të vërtetën e hidhur, që u është dashur të kapërcejnë të parët tanë. Ne do të përmendim njëlloj edhe lumin Bistricë edhe lumi Kalama, në Çamëri.
Dylberia: - Folklori dhe këngët popullore të trevës së Çamërisë e kanë ngritur në piedestal figurën e gruas çame. I këndohet me aq pathos dhe lirizëm, saqë është e pamundur të mos dashurohesh me të tilla heroina të gdhendura aq mjeshtërisht nëpër vargje. Thuhet se të tilla janë edhe në realitet bijat e Çamërisë. A do ta ndërronit ju, Sadien tuaj shkodrane me një mirazh të tillë? Me sa dimë, nga poezia juaj, me turkeshën nuk e ndërruat.
Shefkiu: - I keni parasysh besoj ato vargjet brilante: "Hanko mos shkel nëpër varre, se të vdekurit i ngjalle, të gjallët i vdiqe fare…"
Sadia, (me të qeshur): - Aha, tani ka marrë fund Dritëroi, nuk më ndërron dot, i ka kaluar të shtatëdhjetat. Të ishte dikur, mbase edhe i prishej mendja.
Dritëroi: - Në Çamëri është Bubulina e famshme, që e mbajnë edhe grekërit, në Shkodër është Nora e Kelmendit, janë dy Nora, ndërsa në Kosovë është Shote Galica, të tria këto bashkojnë tri komplekse. Çdo grua që merr shqiptari brenda këtyre trevave, ka brënda pak Bubulinë, pak Norë dhe pak Shote. Në këtë kuptim, Sadia është edhe çame, edhe shkodrane, edhe kosovare, ndaj dhe unë e shoh si të tillë.
SILUETË NË DRITË – BILAL XHAFERRI
Trialog me poetin Namik Mane, bashkëkohës dhe miku i Bilal Xhaferrit, shkrimtarin Shefki Hysa dhe gazetaren Dylbere Dika
1
NAMIK MANE
Namik Mane u lind në mars të vitit 1942 në fshatin Koskë të Filatit të Çamërisë në një familje me tradita të mëdha atdhetare e kulturore, familje, që i përkiste një fisi të pasur ekonomikisht, që ndihmoi edhe në krijimin e shkollës së parë shqipe në vendlindje. Babai i tij, Ali Rustem Mane, njeri trim dhe i besës, la pas Koskën dhe, i detyruar prej masakrave zerviste, u vendos fillimisht në Shijak dhe ashtu si në Çamëri u morën me blektori. Në vitin 1946 kishin 560 krerë dele dhe për këtë pasuri të sapovënë i arrestuan Alinë dhe vëllezërit. Ishin familje antikomuniste dhe regjimi diktatorial nuk i shihte me sy të mirë, pavarësisht nga ndihmat e shumta që i kishin dhënë luftës antifashiste. Ishin strehuar dhe ushqyer shumë partisanë të çetës Çamëria në shtëpinë e tyre në Koskë. Midis tyre edhe drejtues kryesorë të lëvizjes komuniste, megjithatë asnjëherë nuk u vlerësuan për këtë ndihmë, përkundrazi u persekutuan sistematikisht. Në vitin 1948 blenë një shtëpi dhe u vendosën në qytetin e Durrësit, ku vazhduan traditën prej blektori, derisa u shtetëzua gjithçka dhe ekonomia private u ndalua prej diktaturës.
Shkollën tetëvjeçare dhe të mesmen Namiku i kreu në Durrës. Kreu edhe shkollën teknike elektrike për të pasur një profesion, sepse e dinte që nuk do ta lejonin të vazhdonte shkollën e lartë. Filloi punë si elektricist në ndërmarrjen ushqimore deri në vitin 1968, kur e internuan në Hamalle të Durrësit.
Namiku, i ushqyer nga traditat më të mira të fisit të tij dhe të kulturës çame në përgjithësi, u shfaq që në fillim të viteve 60-të si një poet i talentuar me vjershat e para të botuara në shtypin letrar. Shokët dhe miqtë e tij të parë ishin poeti Bilal Xhaferri dhe letrarët e rinj si Moikom Zeqo, Bardhyl Agasi, etj.
Në vitin 1967 anëtarësohet në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Ndërkohë po përgatitej për shtyp nga shtëpia botuese shtetërore "Naim Frashëri" libri i tij poetik "Lirikat e ushtarit", të cilin ia pezullojnë për shkaqe politike, i hoqën dhe të drejtën e botimit nga të gjitha organet letrare, pavarësisht nga përpjekjet e shumta të miqve poetë për ta rehabilituar, veçanërisht të Dritëro Agollit, i cili në fillim të viteve 80-të arriti t’ia rikthente të drejtën e mohuar të botimit.
Në vitin 1968 në internim në Hamalle përfundoi edhe poeti Bilal Xhaferri dhe Namik Mania do t’i shtynte ditët e vuajteve së bashku me të për gati një vit. Filluan të punonin për të realizuar një nga projektet e tyre të hershme vëllimin e përbashkët poetik "Një siluetë në errësirë" dhe e përfunduan këtë libër, mirëpo nuk arritën ta botonin, sepse, në fund të muajit gusht 1969, Bilal Xhaferri u arratis nga Shqipëria në drejtim të Greqisë dhe pas një qëndrimi të shkurtër prej disa muajsh në Janinë, mërgoi në SHBA.
Pas mërgimit të Bilal Xhaferrit poeti Namik Mane sikur u ftoh me letërsinë dhe vetëm në vitin 1995 e harroi "mërinë" me të kur botoi vëllimin e tij poetik "Pjergulla e lotëve" kushtuar mikut të dikurshëm shkrimtarit të shquar Bilal Xhaferri, përgatitur për shtyp prej shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri".
2
SHEFKI HYSA
U lind në Ersekë më 20 korrik 1957 në një familje intelektuale.
Babai i tij, Mazari, ishte mësues me vllehtë atë periudhë dhe ndiqte shtegtimin e tyre baritor, veronte në malet e Gramozit të rrethit të Kolonjës, me qendër Ersekën, dhe dimëronte në Sarandë, duke mos iu ndarë shkollimit të fëmijëve çobanë.
Familjarisht banonte në Shalës të Konispolit.
Nëna e Shefkiut, Bahrieja, ishte shtëpiake dhe shtegëtonte përkrah të shoqit që të kujdesej për familjen.
Shefkiu i përket një fisi të vjetër atdhetar të vendosur në Shalës të Konispolit rreth shekullit të 18-të, ndoshta në periudhën e muslimanizimit të kësaj krahine, sepse cilësohet si një ndër shtatë fiset e para themeluese të fshatit Shalës, sipas kujtesës popullore. Vetëkuptohet ishin fis i pasur, merreshin me blektori dhe bujqësi, kishin shumë pyje, kullota dhe toka buke, rrjedhimisht do të ishin dhe atdhetarë dhe do ta mbronin edhe me gjak shtëpinë e tyre, Atdheun – Çamërinë, nga synimet aneksuese të shovinistëve grekë.
Gjyshi i Shefkiut, atdhetari i shquar Shefki Hoxha (ishin edhe fetarë brez pas brezi prandaj mbanin edhe mbiemrin "Hoxha"), njihet si një ndër themeluesit e klubeve të para atdhetare të Konispolit dhe të Filatit, si financues i shkollave të para shqipe në zonën e Çamërisë (në Konispol, Filat e Gumenicë), dhe si kundërshtar i ashpër i të gjitha pushteteve, si me atë turk edhe më vonë me pushtetin mbretëror të Zogut.
Në vitet 20-të Shefki Hoxha u shqua si demokrat, përkrahës i Nolit dhe i qeverisë së tij reformiste, pavarësisht nga fakti se mund t’i prekeshin pasuritë. Ishte kjo një nga arsyet që u burgos nga Zogu. Madje për këtë arsye poeti popullor i zonës këndonte:
"Telegramet venë e vinë,
të ngrenë xhandarmërinë,
thonë për një rebelim,
Çamëria s’iu bindka Mbretit,
Naltmadhnisë së Tij Ahmetit.
Në Shalës muarr Shefkinë,
në Konispol Maze Haminë
dhe Xhafo Pandalejmoninë"…
Shefki Hoxha u sëmur në burgun e Lezhës dhe në vitin 1936 vdiq, si pasojë e lëngatave të burgimit.
Babai i Shefki Hysës, Mazari, u përndoq si antikomunist nga diktatura, pavarësisht se shtëpia e tyre në Shalës ishte mbështetja kryesore e luftës, bazë partizane. Në vitin 1960 Mazarin e larguan nga arsimi, për shkak të vëllait të tij nacionalist, Sadedinit, të pushkatuar pa gjyq nga komunistët më 13 nëntor të vitit 1943 në spitalin partizan të Theollogos.
Pra, më në fund familja e tyre ishte përfshirë nga mekanizmi i verbër i luftës së klasave, gjë që e cënoi rëndë edhe Shefkinë, pas vdekjes së babait, Mazarit, në vitin 1976.
Mazar Hysa, babai i Shefki Hysës, u nda nga kjo botë me shijen e një jete të hidhur në buzë. Megjithatë Shefkiu arriti të mbijetonte, falë genit që trashëgonte nga të parët e fisit.
Shkollën fillore e tetëvjeçare i kreu në fshatin Shalës të Konispolit.
Shkollën e mesme bujqësore e filloi më 1972 dhe e përfundoi më 1976 në Konispol të krahinës së Çamërisë. (Pushteti komunist i asaj kohe e dërgoi me detyrim në shkollën bujqësore, jo në gjimnaz, për shkak të biografisë së "keqe", si fis me origjinë prej shtresave klasore të pasura antikomuniste dhe për faktin e xhaxhait të tij, Sadedinit, nacionalis i pushkatuar politik).
Pas dhjetë vjetësh përpjekjesh xheklondoniane në vitin 1985 arriti të siguronte një të drejtë studimi për letërsi në Univeristetin e Tiranës. Ishte këmbëngulja e shkrimtarit të shquar Dritëro Agolli, i cili nga pozitat e Kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, si dhe në disa raste të tjera, si edhe në rastin kur i hoqën të drejtën e botimit poetit Namik Mane, iu imponua strukturave të pushtetit totalitar për të rishikuar biografinë e Shefkiut, që t’i jepej e drejta e mohuar për të studiuar në Universitet.
Në vitin 1989 u diplomua për gjuhë-letërsi në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë të Universitetit të Tiranës. Ndërkohë vazhdonte të shkruante dhe botonte tregimet e para dhe publicistikë.
Pra, më në fund Shefki Hysës i ishte vlerësuar talenti prej prozatori me individualitet krijues të spikatur, siç shprehej kritika për tregimet e tij të para lirike të mirëpritura nga opinioni letrar dhe lexuesit.
"Tregimtari im i dashur, me vrojtime të çuditëshme dhe ndjenja të holla; shkrimtar i çmuar gjithmonë nga unë e të tjerët", kështu shprehej Dritëroi entuziast për të ardhmen letrare të Shefkiut dhe nuk do të zhgënjehej.
Gjatë viteve 1991-97 ka punuar si gazetar në gazetën "Çamëria" dhe kryeredaktor në gazetat "Kombi" e "Dielli".
Ndërkaq ka kryer disa specializime në fushën e gazetarisë, botimeve dhe të marrëdhënieve publike e ndërkombëtare.
Që nga viti 1997 vazhdon të punojë në Administratën e Kuvendit të Shqipërisë.
Ka themeluar dhe vazhdon të drejtojë Shoqatën Kulturore "Bilal Xhaferri" dhe Shtëpinë Botuese "Bilal Xhaferri".
Është sekretar i Lidhjes së shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
Ka botuar "Turtullesha dhe djalli", tregime (1992), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri".
"Robër të paqes", roman (1994), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri".
"Parajsa e mallkuar", roman (1997), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri".
"Rrëfimet e një hajduti", tregime (1999), botim i shtëpisë botuese "Arbëria".
"Aromë Çamërie", tregime (2004), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri", ISBN 99927-960-1-4
"Mrekullitë e rreme", tregime (2005) botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri", ISBN 99927-960-0-6
Redaktor i "novelës" Lavirja e denjë për respekt" (1992), e shkrimtarit Zhan Pol Sartri.
Redaktor i romancës "Dashuri fatale" (1992), e shkrimtarit Alfred de Myse.
Redaktor i romancës "Dashuri e përgjakur (Përtej largësive)" (1992), e shkrimtarit Bilal Xhaferri.
Redaktor i romanit "Krasta Kraus (Ra Berati)" (1993), i shkrimtarit Bilal Xhaferri.
Redaktor i novelës "Kur dynden vikingët" (1993), e shkrimtarit Pjetër Arbnori.
Redaktor i romancës "Bukuroshja me hijen" (1994), e shkrimtarit Pjetër Arbnori.
Redaktor i vëllimit poetik "Pjergulla e lotëve" (1995), i poetit Namik Mane.
Redaktor i vëllimit me tregime "Një natë e zakonshme" (2003), i autorit Namik Mane.
Redaktor i romanit "Me putrat tona shetitëm botën" (2007), i shkrimtares Xhulia Xhekaj, etj., etj., botime e redaktime letraro-publicistike të vetat dhe të të tjerëve nga më të larmishmet.
Që nga viti 1995 vazhdon të botojë dhe të drejtojë si botues dhe Kryeredaktor të përmuajshmen "Krahu i Shqiponjës", revistë Politike, Kulturore, Letrare dhe Shoqërore, e botuar për herë të parë më 1971, në dy gjuhë, shqip e anglisht, si organ i Lidhjes Çame, në Çikago të SHBA.
Themelusi, botuesi dhe drejtuesi i saj i parë ishte Bilal Xhaferri, poet, prozator dhe publicist i shquar disident, i cili u lind më 2 nëntor 1935 në Ninat të Konispolit dhe pas një veprimtarie të madhe letraro-publicistike, vdiq në mërgim (i arratisur nga Shqipëria më 1969 si nacionalist antikomunist) më 14 tetor 1986 në Çikago të SHBA.
"Krahu i Shqiponjës" ishte një tribunë e mendimit të lirë demokratik me prirje thellësisht antikomuniste, antidiktatoriale e antienveriste, që synonte bashkimin e tërë forcave politike shqiptare në mërgim, unifikimin e mendimit, programeve dhe qëllimeve të tyre për një Shqipëri të Lirë Properëndimore.
Në faqet e revistës trajtoheshin gjerësisht problemet kombëtare shqiptare, veçanërisht çështja çame, problemi i Kosovës, i territoreve të tjera të mbetura jashtë trungut amë, Shqipërisë, si dhe problemet e komuniteteve shqiptare nëpër botë e të Diasporës.
Bilal Xhaferri arriti të botonte 39 numra.
Që në vitin 1995 e në vazhdim "Krahu i Shqiponjës" vazhdon të botohet në Tiranë, si organ i Shoqatës Kulturore "Bilal Xhaferri" (Komuniteti Kulturor i Çamërisë) themeluar e drejtuar prej gazetarit dhe shkrimtarit të njohur Shefki Hysa, i cili inicoi rikthimin në Shqipëri të eshtrave të Bilal Xhaferrit si dhe lartësimin e vlerave të jashtëzakonshme të kësaj figure të rallë të nëpërkëmbur e të flakur në harresë prej ish diktaturës komuniste shqiptare.
Shefki Hysa, në cilësinë e Botuesit dhe Kryeredaktorit të kësaj reviste të përmuajshme, me kontributet e veta dhe të miqve të tij, ka arritur të nxjerrë më shumë se 80 numra dhe vazhdon me këmbëngulje ta mbajë lart këtë piedestal të mendimit të lirë në vazhdën e idealeve të Bilal Xhaferrit.
Ideali i tij: Çamëria dhe Shqipëria etnike.
3
DYLBERE DIKA
Dylbere Dika lindi në fshatin Dypjakë të komunës Sllovë të Dibrës më 4 shtator të vitit 1979. Ajo është një ndër poetet dhe tregimtaret shqiptare më të talentuara të brezit të saj.Shkollën fillore e kreu në fshatin Venisht, tetëvjeçaren në Shumbat dhe të mesmen në Sllovë të Dibrës. Është diplomuar në Universitetin e Tiranës në degën e gjuhë-letërsisë. Ka kryes disa specializime në fushën e gazetarisë dhe botimeve.
Ka punuar disa kohë si mësuese letërsie në shkollën e mesme të përgjithshme të Sllovës dhe më vonë redaktore në shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri". Ka botuar dhe vazhdon të botojë poezi, tregime dhe publicistikë në shtypin letrar shqiptar. Është anëtare e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë".
Tani është zëvendëskryeredaktore e revistës "Krahu i shqiponjës".
Disa nga krijimet dhe punimet e saj janë:
1. "Parajsa e shitur", vëllim poetik (2002), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri"
2. "Dhe dita vdes", vëllim me tregime (2003), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri"
3. Redaktore e vëllimit poetik "Klithmë shpirti" (2004), e autores Liri Hidërshaj
4. Redaktore e novelës "Mëkim shpirtëror" (2005), e Liri Hidërshaj, ISBN 99927-960-4-9
5. Redaktore e vëllimit poetik "Për pak lumturi" (2006), e autores Venka Capa
6. Redaktore e novelës "Rrëfimi" (2006), e autores Liri Hidërshaj, ISBN 99927-960-5-7
7. Redaktore e vëllimit me publicistikë "Dialog për paqen e pamundur" (2006), i autorit Hysen Haxhiaj, ISBN 99927-960-6-5
8. Redaktore e vëllimit poetik "Pikëllim familjar" (2006), e Mina Çaushi, ISBN 99927-960-7-3
9. Redaktore e librit me artikuj studimorë "Dodona tempulli i lashtë i Shqipërisë" (2007), i autorit Rasim Bebo
10. Redaktore e novelës "Pendimi" (2007), e autores Liri Hidërshaj, ISBN 978-99943-969-3-1, etj.,etj.
Dylberia: - Zoti Namik, dihet tashmë që keni qënë një nga miqtë më të afërt të Bilal Xhaferrit, për të mos thënë miku i vetëm i ngushtë me të cilin ai ndau vështirësitë e shumta të viteve të internimit të përbashkët, madje edhe gëzimet dhe brengat e ditëve të fundit, para se të mërgonte përgjithmonë nga Shqipëria. Ju lutem a mund të na tregoni se kur dhe si jeni njohur?
Namiku: - Ekzaktësisht nuk e mbaj mend datën dhe vitin e njohjes me Bilalin. Kujtoj pak a shumë se kjo njohje lidhet me vitet e para të përpjekjeve të mia në fushën e krijimtarisë letrare. Jemi takuar në Lidhjen e Shkrimtarëve me Bilalin dhe që në momentin e njohjes lidhja jonë erdhi duke u forcuar në një miqësi të rrallë, tejet të qëndrueshme. Ishte shtytja ime dhe e Gjergj Vlashit, që e detyroi Bilalin të vendosej me banim në Durrës. Fillimisht filloi punë në Shijak e më vonë në parkun e automjeteve të Durrësit.
Dylberia: - Ç’mbresa ju ka lënë miqësia me Bilalin?
Namiku: - Thashë se lidhja jonë ishte shpirtërore. Mundoheshim të plotësonim njëri tjetrin. Mjafton t’u sjell një fakt të gjallë që flet vetë. Një natë vendosa të shkoj për ta gdhirë me Bilalin, siç bënim shpesh duke diskutuar për letërsinë dhe për vjershat e shoku shokut. Vëllai më i madh më lutet që të nesërmen të merrja me vete edhe belin amerikan, të cilin ia kishte huajtur Bilalit për të punuar qilizëm tokën e vreshtave. Ishte periudha kur ndodheshim të internuar në Hamalle të Durrësit. Bilalin nuk e gjeta vetëm. Me sa duket partia shtet gjente gjithmonë mënyrën për të kontrolluar çdo lëvizje të të dyshuarve. Ishte një agronom që banonte ngjitur me shtëpinë e tij. Çuditërisht atë mbrëmje ne ishim të detyruar të silleshim si të huaj. U tjetërsuam krejtësisht. Nuk ishim mësuar të kishim nëpër këmbë një të tretë, që nuk na shqitej. Kaloi mesnata dhe ai nuk largohej. Erdhi gruaja për ta marrë, e mbaj mend si tani, një biondinë e hollë e gjatë, jashtëzakonisht simpatike, tepër kryeneçe, si një xhinde magjepsëse, e vetmja gjë e bukur e asaj nate, dhe ai nuk donte të largohej nën preteksin se ishte kënaqësi e rrallë ta gdhije në një shoqëri shkrimtarësh. Oh, ç’hipokritë jemi treguar atë natë! U munduam të ishim sa më bindës në sytë e tij, recituam për partinë dhe për komunizmin e ç’nuk sajuam të ishim sa më bindës në sytë e të tretit. Të nesërmen, ndërsa largohesha nëpër mjegull, me belin amerikan të tim vëllai në sup, sillja nëpër mend netët e tjera që kisha kaluar me Bilalin. Sillja ndërmend fytyrën e tij të vuajtur, atë Bilal të pamposhtur, që kishte mbajtur diellin mbi kurriz, vargjet e tij të rralla, veçanërisht thënien koka e E. Hoxhës si oturak, fluturoi nga Moska në Pekin dhe çuditesha si ishim tjetërsuar natën e shkuar, përballë hijes së një të panjohuri, mbi të gjitha komunist, i cili i prishi gjithë planet tona. Kishim ndërmend të lexonim dramën e Bilalit "Kodra e Perlave", por nuk bëmë gjë tjetër veçse u shtirëm. Bilali thoshte se sa herë hap dritaren më mbush aroma e Muskatit dhe Perlës, në një kohë që, në të vërtetë, dhoma mbushej me erën e rëndë të këpucëve të vjetra të barakës së këpucarit aty pranë, sepse ishte vjeshtë e vonë dhe vreshtave u ishte vjelë prodhimi, u kishin rënë edhe gjethet. Eh, nuk më hiqet nga mendja ajo natë. Me mbresat e saj kam shkruar tregimin "I treti", që ju e keni botuar në numrin e kaluar të revistës "Krahu i shqiponjës".
Shefkiu: - Namik, më thuaj të vërtetën, midis të tjerash që ju bisedonit përkundër regjimit komunist, a e keni diskutuar mdonjëherë ikjen e Bilalit apo ju e morët vesh pasi ai ishte arratisur nga Shqipëria?
Namiku: - Bilali u arratis nga fundi i muajit gusht të vitit 1969. Ti e di iku nga Janjari i Konispolit, një fshat buzë kufirit me Greqinë, disa kilometra larg Ninatit, vendlindjes së Bilalit. Je vetë nga ato anë dhe e ke vetë parasysh pozitën gjeografike të asaj zone. Kishim gjashtë shtatë muaj që thurrnim plane për arratisjen e tij, madje u sajua edhe një fejesë me një vajzë të atyre anëve për t’u justifikuar largimi nga vendi i internimit. Bilali mendonte se edhe po të ikte, dy motrat e tij do t’i largonin nga fshati buzë kufirit dhe për më mirë do të shkonin, sepse në atë fshat merrnin tridhjetë lekë të vjetra për ditë pune, kurse në vendin e internimit, pavarësisht se të mbikqyrura prej policisë, do të merrnin shumë më tepër, gjë që do të mund të ushqeheshin më mirë dhe vërtet ashtu ndodhi. Unë, përkundrazi, nuk mund të largohesha, se të afërmit e mi do t’i largonin nga Durrësi e kushedi se ku do të përfundonin, në ndonjë nga kampet e vështira të internimit. Dhe do të varrosja për së gjalli jo pak, por 56 vetë. Vetë punoja si elektiçist, por më vinte aq keq për nuset e vëllezërve që punonin në baltën e kënetës, me aq sakrifica. Megjithatë nuk doja të përfundonin edhe më keq. Kishim menduar edhe një plan tjetër më parë, që Bilali të arratisej me anijet e portit, kishim biseduar edhe me një marinar, mirëpo ishte rrugë e vështirë. Bilalit i duhej të qëndronte të paktën dy orë në ujë, gjë që nuk rezistonte dot me atë trup të lodhur shumë nga puna e rëndë fizike në kënetë.
Shefkiu: - A patët probleme pas arratisjes së Bilalit?
Namiku: - Padyshim që kisha probleme. Biografisë sime familjare si antikomunist, iu shtua edhe miqësia me të arrtisurin jashtë shtetit, me një të ashtuquajtur tradhtar dhe armik të betuar të partisë dhe komunizmit. Shtëpia jonë rrinte gjithmonë e rrethuar nga tre katër spiunë. Sa herë dilnim jashtë ata iknin me vrap e fshiheshin si të fantaksur. Megjithatë nuk më morën kurrë në pyetje. Mbaj mend se pak kohë pas arratisjes së Bilalit, desha të botoj një libër me poezi. Takova Dritëro Agollin dhe Anastas Kondon, i cili ishte sekretar i partisë në Lidhjen e Shkrimtarëve. Më tha se kisha qenë miku i Bilal Xhaferrit dhe do të bëja mirë të kthehesha mbrapsht. Dhe nuk munda ta botoj. Vonë, shumë vonë m’u dha e drejta e botimit. Kur ai doli, Dritëroi më tregoi se Bilali kishte shkruar një reportazh "Nga Durrësi në Tiranë" shumë të ashpër, kundër pushtetit komunist. Vetë nuk e kam lexuar atë shkrim.
Shefkiu: - Cilët ishin letrarë të tjerë miqtë tuaj të asaj periudhe dhe a patën probleme ata?
Namiku: - Ishin të shumtë letrarët që e simpatizonin Bilal Xhaferrin, por ai mbante afër Moikom Zeqon dhe më pak Bardhyl Agasin. Unë isha rritur me ta dhe ishim miq. Mbaj mend se Moikomin e thërrisnim Tovi. Quhej Molotov, mirëpo kur erdhi në Tiranë për të botuar një libër, Kadareja i sugjeroi dhe e ndihmoi të ndërronte emrin, pasi nuk i lejohej të botonte me një emër të tillë, emër rus. Kështu, pra, Tovin e thirrën Moikom Zeqo. Kur Tovin e pyetën për Bilalin, pas arratisjes, ai qe përgjigjur: "E njoh si mik të Namikut, por ishte më i mirë se ai…" Nuk di të jetë rënduar apo dënuar kush prej ikjes së Bilal Xhaferrit. Ai gëzonte respekt të madh gjithandej dhe askush nuk e kritikonte për veprimin, veçse pëshpërisnin me keqardhje, që humbi ai talent i jashtëzakonshëm.
Shefkiu: - Po me krijimtarinë e Bilalit, çfarë u bë pas arratisjes së tij?
Namiku: - Shkrimet ende të pabotuara të Bilalit më mbetën mua. I frikësuar prej ndonjë kontrolli të papritur, vendosa t’i varros për së gjalli në dhe. Dikush nga miqtë tanë më paralajmëroi se rrezikoja të përfundoja në burg, po të m’i gjenin ato shkrime. Mbaj mend se më duhej të punësoja time motër. Shkova te kryetari i këshillit dhe ai sa më pa, meqenëse më njihte si fytyrë, më premtoi se do të më ndihmonte. Pimë edhe nga një gotë, por kur u kujtua dhe më pyeti për emrin u bë papritur esëll. Ti je miku i atij shkrimtarit të arratisur, më tha? Ruaju se po të gjetën edhe një nga vjershat e tij, e pësove. Kështu që desha s’desha i mbështolla shkrimet me një qese plasmasi dhe i futa në dhe për t’i nxjerrë andej pas gati njëzetë vjetësh. Ishin të mikura dhe të palexueshme prej lagështirës. Më erdhi keq se humba edhe vëllimin e përbashkët "Një siluetë në errësirë". Shpesh ne shkruanim poezi me të njejtën frymë revolte dhe kishim vendosur t’i botonim dikur në të njëjtin vëllim poetik, të cilin menduam ta titullonim "Një siluetë në errësirë" nisur nga titulli i një vjershe. Vargjet e asaj vjershe ishin, për sa mbaj mend: "Unë do ju shfaqem në errësirën me mjegull, profil i ngritur plot dhëmbje dhe përbuzje. Për mua s’do ju tregojnë gjë yjet, as erërat, as shndritjet e bronxëta të siluetës sime. Për mua do dëshmojnë vetëm plagët e mia, për mua do dëshmojë vetëm vdekja ime."
Shefkiu: - Keni pasur ndonjë kontakt me Bilalin pas arratisjes së tij nga Shqipëria?
Namiku: - Ishte e pamundur të kontaktoje me një të arratisur në ato vite, kështu që edhe unë s’i pata mundësitë. Madje, për të qenë tepër i sinqertë, nuk ma mbante as të pyesja për fatin e tij të mëtejshëm, trembesha. Ndonjëherë më vinte në vesh ndonjë informacion i pakonfirmuar dhe aq.
Dylberia: - Zoti Namik, për të qenë tepër e sinqertë, megjithëse kam qenë dhe mësuese letërsie, unë pak njohuri kam për veprën dhe jetën e Bilal Xhaferrit dhe kjo jo për fajin tim. Ndoshta për faj të institucioneve që hartojnë programet e shkollave, sepse në tekstet mësimore pak ose aspak flitet për Çamërinë dhe për çështjen çame, për historinë dhe letërsinë e saj, vetëkuptohet, pak ose aspak flitet edhe për Bilal Xhaferrin dhe për veprën e tij. Madje edhe në Universitet. Me sa di janë programuar vetëm pak orë mësimi, edhe ato lihen në dëshirën e mësuesit, në një kohë që flitet ende me aq pasion për shumë shkrimtarë të pavlerë të periudhës së socializmit. Do të desha të di diçka më shumë për krijimtarinë e Bilalit, mbase kështu do të kënaqni edhe kureshtjen e lexuesve. Ju kur e keni përmendur për herë të parë Bilal Xhaferrin dhe veprën e tij?
Namiku: - Vetëkuptohet se pas arratisjes së Bilal Xhaferrit as që bëhej fjalë të përmendej ai dhe vepra e tij. Heshtja e akullt rëndonte mbi të. Madje po harrohej. Vetëm në periudhën e pluralizmit guxuam të kujtrohemi edhe për figurën e Bilal Xhaferrit. Unë shkrova për herë të parë në gazetën "Drita" më 7 korrik 1991 dhe më vonë në gazetën "Çamëria" dhe në gazeta të tjera. Kanë shkruar edhe të tjerë, por meritën më të madhe për çvarrimin e figurës së Bilal Xhaferrit, nga varri i harresës, ku e kishin flakur censorët e komunizmit, si dhe për lartësimin e figurës së tij e ka Shefki Hysa. Ka bërë një punë titanike Shefkiu si me shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri" edhe me shoqatën me të njëjtin emër, derisa e ringriti në nivelet që e meritonte atë figurë të shquar. Ishte puna e tij këmbëngulëse, që arriti të bindë strkturat e shtetit të ri demokratik për të finacuar veprimtarinë ceremoniale të kthimit në Atdhe të eshtrave të Bilal Xhaferrit, si dhe në dhënien e titullit "Martir i Demokracisë", prej Presidentit të Republikës. Dhe Shefkiu i përballoi i vetëm këto sfida nga Çikagoja e SHBA e deri në Tiranë e në Sarandë, ku prehen tashmë eshtrat e mikut tim të dikurshëm. Një punë të lavdërueshme Shefkiu ka bërë dhe bën edhe me revistën "Krahu i Shqiponjës", të cilën e ka botuar fillimisht Bilali në Amerikë. Shefkiu filloi ta botojë në Shqipëri dhe po bën të pamundurën për ta mbajtur gjallë këtë tribunë të shtypit të lirë ku ka folur së pari i jashtëzakonshmi Bilal Xhaferri. Ju, nëpërmjet kësaj reviste mund t’i bëni thirrje shtetit dhe strukturave të tij që t’i kushtojnë vëmendjen e duhur veprës së Bilal Xhaferrit, ashtu siç e meriton.
Shefkiu: - Të mbetemi te vepra e Bilal Xhaferrit dhe jehona e saj në Shqipëri dhe në trojet përqark, ku banojnë shqiptarë. Studiuesi kosovar Sabri Hamiti ka bërë një studim me vlera të rralla për këtë figurë: "Bilal Xhaferri – shkrimtar i etnisë". Fishta, Konica, Xhaferri, shprehen në Kosovë, si për një trini të shenjtë të etnisë shqiptare. Shiko, sa vlerësohet në Kosovë figura e Bilalit. Këtu, në Shqipëri, përkundrazi, flitet më pak, kur informacioni është i madh. Madje, ndonjëherë edhe dizinformohet për këtë figurë nga ndonjë studiues dhe ky dizinformacion përcillet edhe në Kosovë dhe gjektë. Një miku ynë shprehet në shkrimet e tij se Bilali iku në Amerikë, domethënë u arratis për të shprehur disidencën e vet. Madje unë e kam kundërshtuar në shkrimet e mia, nisur edhe nga fakti që Bilali guxoi dhe përdori si mbiemër letrar emrin e babait të tij, Xhaferrit, të pushkatuar si nacionalist antikomunist. Bilali ishte dissident, që në Shqipëri, them unë. Kjo duket po të analizosh edhe veprën e tij të botuar në ato vite. Cili është mendimi juaj?
Namiku: - Në një nga numrat e gazetës "Drita", janar 1995, me sa mbaj mend, kam botuar një shkrim "Korrigjime në biografinë e Bilal Xhaferrit dhe kam replikuar për këtë problem. Për mua është e pafalshme të thuash se Bilali u arratis për të shprehur disidencën e vet. Jo, ai ishte dissident këtu, në Shqipëri, që në ato vite. Kam parasysh faktin se ai e kishte babanë të pushkatuar si nacionalist antikomunist nga regjimi diktatorial shqiptar. Babai i tij quhej Xhaferr Hoxha. Po ç’bëri Bilali? Në vend të mbiemrit Hoxha, përdori emrin e babait si mbiemër letrar, siç shpreheni edhe ju, Shefki, në shkrimet tuaja. Pra u vetëquajt Bilal Xhaferri, duke përjetësuar kështu emrin e babait të pushkatuar. Ky ishte një veprim i hapur prej disidenti. Ju do të thoni se nuk e dinin këtë fakt komunistët? E dinin, mirëpo talenti dhe fama e menjëherëshme e Bilalit ishin aq të mëdha, saqë nuk ngrente peshë ky fakt. Madje simpatia dhe dashuria e mjediseve letrare ishin kaq të mëdha për Bilanin, saqë minimizohej shumë problemi i biografisë së tij. Kur do të botohej vëllimi poetik "Lirishta e kuqe" e Bilalit, mbaj mend një debat që u zhvillua midis Dhimitër Fullanit, shef i poezisë dhe Bilalit, në prani të Adriatik Kallullit, redaktor i librit. Bëhej fjalë për një vjershë, ku një ushtar i Skënderbeut, pas betejës së Torviollit, kërkonte trupin e babait të vrarë për ta varrosur. Dhimitri i thotë Bilalit se ne e dimë që ti e ke babanë të pushkatuar dhe në këtë poezi duket se aludon për veten, sikur je në kërkim të varrit të babait, prandaj duhet ta heqësh nga libri.
Lexova edhe parathënien e librit, që më dhe ti, librit me poezi të Bilalit "Eja trishtim" botuar nga Rilindja e Kosovës. Në atë parathënie profesori dhe studiuesi i nderuar Sabri Hamiti thotë se cezura letrare bazohej edhe në cmirën e shkrimtarëve. Kjo është e vërtetë, por jo plotësisht në rastin e Bilalit. Kanë qenë të shumtë shkrimtarët që e donin Bilalin. Mund të përmend Vath Koreshin, Dhimitër Verlin, Dalan Shapllon, Adriatik Kallullin, Trim Gjatën, Todi Lubonjën, Fatos Arapin, Dritëro Agollin e shumë e shumë të tjerë. Atë nuk e vrau cmira, por ideologjia dhe sigurimi i shtetit. Ishte e pafuqishme dashuria e shkrimtarëve për ta mbrojtur prej ideologjisë. Thuhet edhe se kryevjersha "Baladë çame" është botuar në vitin 1991. Nuk është e vërtetë. Është botuar që në vitin 1966 në "Zërin e Rinisë". Dhe të botoje një poezi si ajo në ato vite për Çamërinë ishte guxim i madh.
Shefkiu: - Kokëkrisje ishte të botoje "Baladën çame" në vitet e diktaturës. Keni shumë të drejtë. Unë e kam parë me sytë e mi të botuar, duke shfletuar koleksionet e "Zërit të Rinisë" të viteve 60-të. Dhe më ka lënë mbresa të jashtëzakonëshme ajo poezi, si një hymn i martrizimit të Çamërisë. Një poezi – hymn e papërsëritshme, si Marsejeza. Mjaftonte ajo poezi brilante dhe Bilali mbetej poet i madh. Botimi i veprës së tij të plotë, do t’ia nxirrte në pah gjithë vlerat, ashtu si rrezatimet e një prizmi prej diamanti gjatë rrotullimit, në dritën e diellit. Dhe atëherë do të shpalosej madhështia e tij e vërtetë. Mirëpo kjo kërkon ende kohë dhe mund. Botimi i veprës së plotë, do të shmangte përfundimisht edhe ndonjë tendencë të minimizimit të vlerave të Bilalit prej ndonjërit, si në Shqipëri, edhe në komunitetin shqiptaro – amerikan, në SHBA. Kur isha në Çikago, ku Bilal Xhaferri ishte vendosur së fundi dhe botonte "Krahun e shqiponjës", vura re cmirën e dikujt për të. Pse ndodhte kjo sipas mendimit tuaj?
Namiku: - Shiko, për mendimin tim sigurimi i shtetit shqiptar vepronte edhe në Diasporë dhe ndoshta njerëz të paguar janë munduar ta pengojnë Bilalin në veprimtarinë e tij letrare, t’ia ulin vlerat në sytë e komunitetit. Dhe pjesërisht ia arritën. Siç e dini dhe ju, i bënë dy herë atentat, pa arritur ta zhduknin fizikisht, i dogjën studion, e tjera të kësaj natyre. Saktësisht unë nuk e di se ç’ka ndodhur me të, por një gjë i kam thënë jo pa mllef një përfaqësuesi të komunitetit shqiptaro amerikan: Jua dërguam Bilalin shkrimtar të madh dhe na e kthyet kufomë. Sidoqoftë Bilali ishte dhe mbetet shkrimtar i madh dhe vlerat e tij nuk mund t’i mohohen, përkundrazi koha do t’ia lartësojë edhe më shumë.
Marrë nga libri "Diplomaci në kufi vetëmohimi" (Zhvillime të çështjes çame), Tiranë, 2008, i shkrimtarit Shefki Hysa
Trialog me poetin Namik Mane, bashkëkohës dhe miku i Bilal Xhaferrit, shkrimtarin Shefki Hysa dhe gazetaren Dylbere Dika
1
NAMIK MANE
Namik Mane u lind në mars të vitit 1942 në fshatin Koskë të Filatit të Çamërisë në një familje me tradita të mëdha atdhetare e kulturore, familje, që i përkiste një fisi të pasur ekonomikisht, që ndihmoi edhe në krijimin e shkollës së parë shqipe në vendlindje. Babai i tij, Ali Rustem Mane, njeri trim dhe i besës, la pas Koskën dhe, i detyruar prej masakrave zerviste, u vendos fillimisht në Shijak dhe ashtu si në Çamëri u morën me blektori. Në vitin 1946 kishin 560 krerë dele dhe për këtë pasuri të sapovënë i arrestuan Alinë dhe vëllezërit. Ishin familje antikomuniste dhe regjimi diktatorial nuk i shihte me sy të mirë, pavarësisht nga ndihmat e shumta që i kishin dhënë luftës antifashiste. Ishin strehuar dhe ushqyer shumë partisanë të çetës Çamëria në shtëpinë e tyre në Koskë. Midis tyre edhe drejtues kryesorë të lëvizjes komuniste, megjithatë asnjëherë nuk u vlerësuan për këtë ndihmë, përkundrazi u persekutuan sistematikisht. Në vitin 1948 blenë një shtëpi dhe u vendosën në qytetin e Durrësit, ku vazhduan traditën prej blektori, derisa u shtetëzua gjithçka dhe ekonomia private u ndalua prej diktaturës.
Shkollën tetëvjeçare dhe të mesmen Namiku i kreu në Durrës. Kreu edhe shkollën teknike elektrike për të pasur një profesion, sepse e dinte që nuk do ta lejonin të vazhdonte shkollën e lartë. Filloi punë si elektricist në ndërmarrjen ushqimore deri në vitin 1968, kur e internuan në Hamalle të Durrësit.
Namiku, i ushqyer nga traditat më të mira të fisit të tij dhe të kulturës çame në përgjithësi, u shfaq që në fillim të viteve 60-të si një poet i talentuar me vjershat e para të botuara në shtypin letrar. Shokët dhe miqtë e tij të parë ishin poeti Bilal Xhaferri dhe letrarët e rinj si Moikom Zeqo, Bardhyl Agasi, etj.
Në vitin 1967 anëtarësohet në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Ndërkohë po përgatitej për shtyp nga shtëpia botuese shtetërore "Naim Frashëri" libri i tij poetik "Lirikat e ushtarit", të cilin ia pezullojnë për shkaqe politike, i hoqën dhe të drejtën e botimit nga të gjitha organet letrare, pavarësisht nga përpjekjet e shumta të miqve poetë për ta rehabilituar, veçanërisht të Dritëro Agollit, i cili në fillim të viteve 80-të arriti t’ia rikthente të drejtën e mohuar të botimit.
Në vitin 1968 në internim në Hamalle përfundoi edhe poeti Bilal Xhaferri dhe Namik Mania do t’i shtynte ditët e vuajteve së bashku me të për gati një vit. Filluan të punonin për të realizuar një nga projektet e tyre të hershme vëllimin e përbashkët poetik "Një siluetë në errësirë" dhe e përfunduan këtë libër, mirëpo nuk arritën ta botonin, sepse, në fund të muajit gusht 1969, Bilal Xhaferri u arratis nga Shqipëria në drejtim të Greqisë dhe pas një qëndrimi të shkurtër prej disa muajsh në Janinë, mërgoi në SHBA.
Pas mërgimit të Bilal Xhaferrit poeti Namik Mane sikur u ftoh me letërsinë dhe vetëm në vitin 1995 e harroi "mërinë" me të kur botoi vëllimin e tij poetik "Pjergulla e lotëve" kushtuar mikut të dikurshëm shkrimtarit të shquar Bilal Xhaferri, përgatitur për shtyp prej shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri".
2
SHEFKI HYSA
U lind në Ersekë më 20 korrik 1957 në një familje intelektuale.
Babai i tij, Mazari, ishte mësues me vllehtë atë periudhë dhe ndiqte shtegtimin e tyre baritor, veronte në malet e Gramozit të rrethit të Kolonjës, me qendër Ersekën, dhe dimëronte në Sarandë, duke mos iu ndarë shkollimit të fëmijëve çobanë.
Familjarisht banonte në Shalës të Konispolit.
Nëna e Shefkiut, Bahrieja, ishte shtëpiake dhe shtegëtonte përkrah të shoqit që të kujdesej për familjen.
Shefkiu i përket një fisi të vjetër atdhetar të vendosur në Shalës të Konispolit rreth shekullit të 18-të, ndoshta në periudhën e muslimanizimit të kësaj krahine, sepse cilësohet si një ndër shtatë fiset e para themeluese të fshatit Shalës, sipas kujtesës popullore. Vetëkuptohet ishin fis i pasur, merreshin me blektori dhe bujqësi, kishin shumë pyje, kullota dhe toka buke, rrjedhimisht do të ishin dhe atdhetarë dhe do ta mbronin edhe me gjak shtëpinë e tyre, Atdheun – Çamërinë, nga synimet aneksuese të shovinistëve grekë.
Gjyshi i Shefkiut, atdhetari i shquar Shefki Hoxha (ishin edhe fetarë brez pas brezi prandaj mbanin edhe mbiemrin "Hoxha"), njihet si një ndër themeluesit e klubeve të para atdhetare të Konispolit dhe të Filatit, si financues i shkollave të para shqipe në zonën e Çamërisë (në Konispol, Filat e Gumenicë), dhe si kundërshtar i ashpër i të gjitha pushteteve, si me atë turk edhe më vonë me pushtetin mbretëror të Zogut.
Në vitet 20-të Shefki Hoxha u shqua si demokrat, përkrahës i Nolit dhe i qeverisë së tij reformiste, pavarësisht nga fakti se mund t’i prekeshin pasuritë. Ishte kjo një nga arsyet që u burgos nga Zogu. Madje për këtë arsye poeti popullor i zonës këndonte:
"Telegramet venë e vinë,
të ngrenë xhandarmërinë,
thonë për një rebelim,
Çamëria s’iu bindka Mbretit,
Naltmadhnisë së Tij Ahmetit.
Në Shalës muarr Shefkinë,
në Konispol Maze Haminë
dhe Xhafo Pandalejmoninë"…
Shefki Hoxha u sëmur në burgun e Lezhës dhe në vitin 1936 vdiq, si pasojë e lëngatave të burgimit.
Babai i Shefki Hysës, Mazari, u përndoq si antikomunist nga diktatura, pavarësisht se shtëpia e tyre në Shalës ishte mbështetja kryesore e luftës, bazë partizane. Në vitin 1960 Mazarin e larguan nga arsimi, për shkak të vëllait të tij nacionalist, Sadedinit, të pushkatuar pa gjyq nga komunistët më 13 nëntor të vitit 1943 në spitalin partizan të Theollogos.
Pra, më në fund familja e tyre ishte përfshirë nga mekanizmi i verbër i luftës së klasave, gjë që e cënoi rëndë edhe Shefkinë, pas vdekjes së babait, Mazarit, në vitin 1976.
Mazar Hysa, babai i Shefki Hysës, u nda nga kjo botë me shijen e një jete të hidhur në buzë. Megjithatë Shefkiu arriti të mbijetonte, falë genit që trashëgonte nga të parët e fisit.
Shkollën fillore e tetëvjeçare i kreu në fshatin Shalës të Konispolit.
Shkollën e mesme bujqësore e filloi më 1972 dhe e përfundoi më 1976 në Konispol të krahinës së Çamërisë. (Pushteti komunist i asaj kohe e dërgoi me detyrim në shkollën bujqësore, jo në gjimnaz, për shkak të biografisë së "keqe", si fis me origjinë prej shtresave klasore të pasura antikomuniste dhe për faktin e xhaxhait të tij, Sadedinit, nacionalis i pushkatuar politik).
Pas dhjetë vjetësh përpjekjesh xheklondoniane në vitin 1985 arriti të siguronte një të drejtë studimi për letërsi në Univeristetin e Tiranës. Ishte këmbëngulja e shkrimtarit të shquar Dritëro Agolli, i cili nga pozitat e Kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, si dhe në disa raste të tjera, si edhe në rastin kur i hoqën të drejtën e botimit poetit Namik Mane, iu imponua strukturave të pushtetit totalitar për të rishikuar biografinë e Shefkiut, që t’i jepej e drejta e mohuar për të studiuar në Universitet.
Në vitin 1989 u diplomua për gjuhë-letërsi në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë të Universitetit të Tiranës. Ndërkohë vazhdonte të shkruante dhe botonte tregimet e para dhe publicistikë.
Pra, më në fund Shefki Hysës i ishte vlerësuar talenti prej prozatori me individualitet krijues të spikatur, siç shprehej kritika për tregimet e tij të para lirike të mirëpritura nga opinioni letrar dhe lexuesit.
"Tregimtari im i dashur, me vrojtime të çuditëshme dhe ndjenja të holla; shkrimtar i çmuar gjithmonë nga unë e të tjerët", kështu shprehej Dritëroi entuziast për të ardhmen letrare të Shefkiut dhe nuk do të zhgënjehej.
Gjatë viteve 1991-97 ka punuar si gazetar në gazetën "Çamëria" dhe kryeredaktor në gazetat "Kombi" e "Dielli".
Ndërkaq ka kryer disa specializime në fushën e gazetarisë, botimeve dhe të marrëdhënieve publike e ndërkombëtare.
Që nga viti 1997 vazhdon të punojë në Administratën e Kuvendit të Shqipërisë.
Ka themeluar dhe vazhdon të drejtojë Shoqatën Kulturore "Bilal Xhaferri" dhe Shtëpinë Botuese "Bilal Xhaferri".
Është sekretar i Lidhjes së shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
Ka botuar "Turtullesha dhe djalli", tregime (1992), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri".
"Robër të paqes", roman (1994), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri".
"Parajsa e mallkuar", roman (1997), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri".
"Rrëfimet e një hajduti", tregime (1999), botim i shtëpisë botuese "Arbëria".
"Aromë Çamërie", tregime (2004), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri", ISBN 99927-960-1-4
"Mrekullitë e rreme", tregime (2005) botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri", ISBN 99927-960-0-6
Redaktor i "novelës" Lavirja e denjë për respekt" (1992), e shkrimtarit Zhan Pol Sartri.
Redaktor i romancës "Dashuri fatale" (1992), e shkrimtarit Alfred de Myse.
Redaktor i romancës "Dashuri e përgjakur (Përtej largësive)" (1992), e shkrimtarit Bilal Xhaferri.
Redaktor i romanit "Krasta Kraus (Ra Berati)" (1993), i shkrimtarit Bilal Xhaferri.
Redaktor i novelës "Kur dynden vikingët" (1993), e shkrimtarit Pjetër Arbnori.
Redaktor i romancës "Bukuroshja me hijen" (1994), e shkrimtarit Pjetër Arbnori.
Redaktor i vëllimit poetik "Pjergulla e lotëve" (1995), i poetit Namik Mane.
Redaktor i vëllimit me tregime "Një natë e zakonshme" (2003), i autorit Namik Mane.
Redaktor i romanit "Me putrat tona shetitëm botën" (2007), i shkrimtares Xhulia Xhekaj, etj., etj., botime e redaktime letraro-publicistike të vetat dhe të të tjerëve nga më të larmishmet.
Që nga viti 1995 vazhdon të botojë dhe të drejtojë si botues dhe Kryeredaktor të përmuajshmen "Krahu i Shqiponjës", revistë Politike, Kulturore, Letrare dhe Shoqërore, e botuar për herë të parë më 1971, në dy gjuhë, shqip e anglisht, si organ i Lidhjes Çame, në Çikago të SHBA.
Themelusi, botuesi dhe drejtuesi i saj i parë ishte Bilal Xhaferri, poet, prozator dhe publicist i shquar disident, i cili u lind më 2 nëntor 1935 në Ninat të Konispolit dhe pas një veprimtarie të madhe letraro-publicistike, vdiq në mërgim (i arratisur nga Shqipëria më 1969 si nacionalist antikomunist) më 14 tetor 1986 në Çikago të SHBA.
"Krahu i Shqiponjës" ishte një tribunë e mendimit të lirë demokratik me prirje thellësisht antikomuniste, antidiktatoriale e antienveriste, që synonte bashkimin e tërë forcave politike shqiptare në mërgim, unifikimin e mendimit, programeve dhe qëllimeve të tyre për një Shqipëri të Lirë Properëndimore.
Në faqet e revistës trajtoheshin gjerësisht problemet kombëtare shqiptare, veçanërisht çështja çame, problemi i Kosovës, i territoreve të tjera të mbetura jashtë trungut amë, Shqipërisë, si dhe problemet e komuniteteve shqiptare nëpër botë e të Diasporës.
Bilal Xhaferri arriti të botonte 39 numra.
Që në vitin 1995 e në vazhdim "Krahu i Shqiponjës" vazhdon të botohet në Tiranë, si organ i Shoqatës Kulturore "Bilal Xhaferri" (Komuniteti Kulturor i Çamërisë) themeluar e drejtuar prej gazetarit dhe shkrimtarit të njohur Shefki Hysa, i cili inicoi rikthimin në Shqipëri të eshtrave të Bilal Xhaferrit si dhe lartësimin e vlerave të jashtëzakonshme të kësaj figure të rallë të nëpërkëmbur e të flakur në harresë prej ish diktaturës komuniste shqiptare.
Shefki Hysa, në cilësinë e Botuesit dhe Kryeredaktorit të kësaj reviste të përmuajshme, me kontributet e veta dhe të miqve të tij, ka arritur të nxjerrë më shumë se 80 numra dhe vazhdon me këmbëngulje ta mbajë lart këtë piedestal të mendimit të lirë në vazhdën e idealeve të Bilal Xhaferrit.
Ideali i tij: Çamëria dhe Shqipëria etnike.
3
DYLBERE DIKA
Dylbere Dika lindi në fshatin Dypjakë të komunës Sllovë të Dibrës më 4 shtator të vitit 1979. Ajo është një ndër poetet dhe tregimtaret shqiptare më të talentuara të brezit të saj.Shkollën fillore e kreu në fshatin Venisht, tetëvjeçaren në Shumbat dhe të mesmen në Sllovë të Dibrës. Është diplomuar në Universitetin e Tiranës në degën e gjuhë-letërsisë. Ka kryes disa specializime në fushën e gazetarisë dhe botimeve.
Ka punuar disa kohë si mësuese letërsie në shkollën e mesme të përgjithshme të Sllovës dhe më vonë redaktore në shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri". Ka botuar dhe vazhdon të botojë poezi, tregime dhe publicistikë në shtypin letrar shqiptar. Është anëtare e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë".
Tani është zëvendëskryeredaktore e revistës "Krahu i shqiponjës".
Disa nga krijimet dhe punimet e saj janë:
1. "Parajsa e shitur", vëllim poetik (2002), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri"
2. "Dhe dita vdes", vëllim me tregime (2003), botim i shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri"
3. Redaktore e vëllimit poetik "Klithmë shpirti" (2004), e autores Liri Hidërshaj
4. Redaktore e novelës "Mëkim shpirtëror" (2005), e Liri Hidërshaj, ISBN 99927-960-4-9
5. Redaktore e vëllimit poetik "Për pak lumturi" (2006), e autores Venka Capa
6. Redaktore e novelës "Rrëfimi" (2006), e autores Liri Hidërshaj, ISBN 99927-960-5-7
7. Redaktore e vëllimit me publicistikë "Dialog për paqen e pamundur" (2006), i autorit Hysen Haxhiaj, ISBN 99927-960-6-5
8. Redaktore e vëllimit poetik "Pikëllim familjar" (2006), e Mina Çaushi, ISBN 99927-960-7-3
9. Redaktore e librit me artikuj studimorë "Dodona tempulli i lashtë i Shqipërisë" (2007), i autorit Rasim Bebo
10. Redaktore e novelës "Pendimi" (2007), e autores Liri Hidërshaj, ISBN 978-99943-969-3-1, etj.,etj.
Dylberia: - Zoti Namik, dihet tashmë që keni qënë një nga miqtë më të afërt të Bilal Xhaferrit, për të mos thënë miku i vetëm i ngushtë me të cilin ai ndau vështirësitë e shumta të viteve të internimit të përbashkët, madje edhe gëzimet dhe brengat e ditëve të fundit, para se të mërgonte përgjithmonë nga Shqipëria. Ju lutem a mund të na tregoni se kur dhe si jeni njohur?
Namiku: - Ekzaktësisht nuk e mbaj mend datën dhe vitin e njohjes me Bilalin. Kujtoj pak a shumë se kjo njohje lidhet me vitet e para të përpjekjeve të mia në fushën e krijimtarisë letrare. Jemi takuar në Lidhjen e Shkrimtarëve me Bilalin dhe që në momentin e njohjes lidhja jonë erdhi duke u forcuar në një miqësi të rrallë, tejet të qëndrueshme. Ishte shtytja ime dhe e Gjergj Vlashit, që e detyroi Bilalin të vendosej me banim në Durrës. Fillimisht filloi punë në Shijak e më vonë në parkun e automjeteve të Durrësit.
Dylberia: - Ç’mbresa ju ka lënë miqësia me Bilalin?
Namiku: - Thashë se lidhja jonë ishte shpirtërore. Mundoheshim të plotësonim njëri tjetrin. Mjafton t’u sjell një fakt të gjallë që flet vetë. Një natë vendosa të shkoj për ta gdhirë me Bilalin, siç bënim shpesh duke diskutuar për letërsinë dhe për vjershat e shoku shokut. Vëllai më i madh më lutet që të nesërmen të merrja me vete edhe belin amerikan, të cilin ia kishte huajtur Bilalit për të punuar qilizëm tokën e vreshtave. Ishte periudha kur ndodheshim të internuar në Hamalle të Durrësit. Bilalin nuk e gjeta vetëm. Me sa duket partia shtet gjente gjithmonë mënyrën për të kontrolluar çdo lëvizje të të dyshuarve. Ishte një agronom që banonte ngjitur me shtëpinë e tij. Çuditërisht atë mbrëmje ne ishim të detyruar të silleshim si të huaj. U tjetërsuam krejtësisht. Nuk ishim mësuar të kishim nëpër këmbë një të tretë, që nuk na shqitej. Kaloi mesnata dhe ai nuk largohej. Erdhi gruaja për ta marrë, e mbaj mend si tani, një biondinë e hollë e gjatë, jashtëzakonisht simpatike, tepër kryeneçe, si një xhinde magjepsëse, e vetmja gjë e bukur e asaj nate, dhe ai nuk donte të largohej nën preteksin se ishte kënaqësi e rrallë ta gdhije në një shoqëri shkrimtarësh. Oh, ç’hipokritë jemi treguar atë natë! U munduam të ishim sa më bindës në sytë e tij, recituam për partinë dhe për komunizmin e ç’nuk sajuam të ishim sa më bindës në sytë e të tretit. Të nesërmen, ndërsa largohesha nëpër mjegull, me belin amerikan të tim vëllai në sup, sillja nëpër mend netët e tjera që kisha kaluar me Bilalin. Sillja ndërmend fytyrën e tij të vuajtur, atë Bilal të pamposhtur, që kishte mbajtur diellin mbi kurriz, vargjet e tij të rralla, veçanërisht thënien koka e E. Hoxhës si oturak, fluturoi nga Moska në Pekin dhe çuditesha si ishim tjetërsuar natën e shkuar, përballë hijes së një të panjohuri, mbi të gjitha komunist, i cili i prishi gjithë planet tona. Kishim ndërmend të lexonim dramën e Bilalit "Kodra e Perlave", por nuk bëmë gjë tjetër veçse u shtirëm. Bilali thoshte se sa herë hap dritaren më mbush aroma e Muskatit dhe Perlës, në një kohë që, në të vërtetë, dhoma mbushej me erën e rëndë të këpucëve të vjetra të barakës së këpucarit aty pranë, sepse ishte vjeshtë e vonë dhe vreshtave u ishte vjelë prodhimi, u kishin rënë edhe gjethet. Eh, nuk më hiqet nga mendja ajo natë. Me mbresat e saj kam shkruar tregimin "I treti", që ju e keni botuar në numrin e kaluar të revistës "Krahu i shqiponjës".
Shefkiu: - Namik, më thuaj të vërtetën, midis të tjerash që ju bisedonit përkundër regjimit komunist, a e keni diskutuar mdonjëherë ikjen e Bilalit apo ju e morët vesh pasi ai ishte arratisur nga Shqipëria?
Namiku: - Bilali u arratis nga fundi i muajit gusht të vitit 1969. Ti e di iku nga Janjari i Konispolit, një fshat buzë kufirit me Greqinë, disa kilometra larg Ninatit, vendlindjes së Bilalit. Je vetë nga ato anë dhe e ke vetë parasysh pozitën gjeografike të asaj zone. Kishim gjashtë shtatë muaj që thurrnim plane për arratisjen e tij, madje u sajua edhe një fejesë me një vajzë të atyre anëve për t’u justifikuar largimi nga vendi i internimit. Bilali mendonte se edhe po të ikte, dy motrat e tij do t’i largonin nga fshati buzë kufirit dhe për më mirë do të shkonin, sepse në atë fshat merrnin tridhjetë lekë të vjetra për ditë pune, kurse në vendin e internimit, pavarësisht se të mbikqyrura prej policisë, do të merrnin shumë më tepër, gjë që do të mund të ushqeheshin më mirë dhe vërtet ashtu ndodhi. Unë, përkundrazi, nuk mund të largohesha, se të afërmit e mi do t’i largonin nga Durrësi e kushedi se ku do të përfundonin, në ndonjë nga kampet e vështira të internimit. Dhe do të varrosja për së gjalli jo pak, por 56 vetë. Vetë punoja si elektiçist, por më vinte aq keq për nuset e vëllezërve që punonin në baltën e kënetës, me aq sakrifica. Megjithatë nuk doja të përfundonin edhe më keq. Kishim menduar edhe një plan tjetër më parë, që Bilali të arratisej me anijet e portit, kishim biseduar edhe me një marinar, mirëpo ishte rrugë e vështirë. Bilalit i duhej të qëndronte të paktën dy orë në ujë, gjë që nuk rezistonte dot me atë trup të lodhur shumë nga puna e rëndë fizike në kënetë.
Shefkiu: - A patët probleme pas arratisjes së Bilalit?
Namiku: - Padyshim që kisha probleme. Biografisë sime familjare si antikomunist, iu shtua edhe miqësia me të arrtisurin jashtë shtetit, me një të ashtuquajtur tradhtar dhe armik të betuar të partisë dhe komunizmit. Shtëpia jonë rrinte gjithmonë e rrethuar nga tre katër spiunë. Sa herë dilnim jashtë ata iknin me vrap e fshiheshin si të fantaksur. Megjithatë nuk më morën kurrë në pyetje. Mbaj mend se pak kohë pas arratisjes së Bilalit, desha të botoj një libër me poezi. Takova Dritëro Agollin dhe Anastas Kondon, i cili ishte sekretar i partisë në Lidhjen e Shkrimtarëve. Më tha se kisha qenë miku i Bilal Xhaferrit dhe do të bëja mirë të kthehesha mbrapsht. Dhe nuk munda ta botoj. Vonë, shumë vonë m’u dha e drejta e botimit. Kur ai doli, Dritëroi më tregoi se Bilali kishte shkruar një reportazh "Nga Durrësi në Tiranë" shumë të ashpër, kundër pushtetit komunist. Vetë nuk e kam lexuar atë shkrim.
Shefkiu: - Cilët ishin letrarë të tjerë miqtë tuaj të asaj periudhe dhe a patën probleme ata?
Namiku: - Ishin të shumtë letrarët që e simpatizonin Bilal Xhaferrin, por ai mbante afër Moikom Zeqon dhe më pak Bardhyl Agasin. Unë isha rritur me ta dhe ishim miq. Mbaj mend se Moikomin e thërrisnim Tovi. Quhej Molotov, mirëpo kur erdhi në Tiranë për të botuar një libër, Kadareja i sugjeroi dhe e ndihmoi të ndërronte emrin, pasi nuk i lejohej të botonte me një emër të tillë, emër rus. Kështu, pra, Tovin e thirrën Moikom Zeqo. Kur Tovin e pyetën për Bilalin, pas arratisjes, ai qe përgjigjur: "E njoh si mik të Namikut, por ishte më i mirë se ai…" Nuk di të jetë rënduar apo dënuar kush prej ikjes së Bilal Xhaferrit. Ai gëzonte respekt të madh gjithandej dhe askush nuk e kritikonte për veprimin, veçse pëshpërisnin me keqardhje, që humbi ai talent i jashtëzakonshëm.
Shefkiu: - Po me krijimtarinë e Bilalit, çfarë u bë pas arratisjes së tij?
Namiku: - Shkrimet ende të pabotuara të Bilalit më mbetën mua. I frikësuar prej ndonjë kontrolli të papritur, vendosa t’i varros për së gjalli në dhe. Dikush nga miqtë tanë më paralajmëroi se rrezikoja të përfundoja në burg, po të m’i gjenin ato shkrime. Mbaj mend se më duhej të punësoja time motër. Shkova te kryetari i këshillit dhe ai sa më pa, meqenëse më njihte si fytyrë, më premtoi se do të më ndihmonte. Pimë edhe nga një gotë, por kur u kujtua dhe më pyeti për emrin u bë papritur esëll. Ti je miku i atij shkrimtarit të arratisur, më tha? Ruaju se po të gjetën edhe një nga vjershat e tij, e pësove. Kështu që desha s’desha i mbështolla shkrimet me një qese plasmasi dhe i futa në dhe për t’i nxjerrë andej pas gati njëzetë vjetësh. Ishin të mikura dhe të palexueshme prej lagështirës. Më erdhi keq se humba edhe vëllimin e përbashkët "Një siluetë në errësirë". Shpesh ne shkruanim poezi me të njejtën frymë revolte dhe kishim vendosur t’i botonim dikur në të njëjtin vëllim poetik, të cilin menduam ta titullonim "Një siluetë në errësirë" nisur nga titulli i një vjershe. Vargjet e asaj vjershe ishin, për sa mbaj mend: "Unë do ju shfaqem në errësirën me mjegull, profil i ngritur plot dhëmbje dhe përbuzje. Për mua s’do ju tregojnë gjë yjet, as erërat, as shndritjet e bronxëta të siluetës sime. Për mua do dëshmojnë vetëm plagët e mia, për mua do dëshmojë vetëm vdekja ime."
Shefkiu: - Keni pasur ndonjë kontakt me Bilalin pas arratisjes së tij nga Shqipëria?
Namiku: - Ishte e pamundur të kontaktoje me një të arratisur në ato vite, kështu që edhe unë s’i pata mundësitë. Madje, për të qenë tepër i sinqertë, nuk ma mbante as të pyesja për fatin e tij të mëtejshëm, trembesha. Ndonjëherë më vinte në vesh ndonjë informacion i pakonfirmuar dhe aq.
Dylberia: - Zoti Namik, për të qenë tepër e sinqertë, megjithëse kam qenë dhe mësuese letërsie, unë pak njohuri kam për veprën dhe jetën e Bilal Xhaferrit dhe kjo jo për fajin tim. Ndoshta për faj të institucioneve që hartojnë programet e shkollave, sepse në tekstet mësimore pak ose aspak flitet për Çamërinë dhe për çështjen çame, për historinë dhe letërsinë e saj, vetëkuptohet, pak ose aspak flitet edhe për Bilal Xhaferrin dhe për veprën e tij. Madje edhe në Universitet. Me sa di janë programuar vetëm pak orë mësimi, edhe ato lihen në dëshirën e mësuesit, në një kohë që flitet ende me aq pasion për shumë shkrimtarë të pavlerë të periudhës së socializmit. Do të desha të di diçka më shumë për krijimtarinë e Bilalit, mbase kështu do të kënaqni edhe kureshtjen e lexuesve. Ju kur e keni përmendur për herë të parë Bilal Xhaferrin dhe veprën e tij?
Namiku: - Vetëkuptohet se pas arratisjes së Bilal Xhaferrit as që bëhej fjalë të përmendej ai dhe vepra e tij. Heshtja e akullt rëndonte mbi të. Madje po harrohej. Vetëm në periudhën e pluralizmit guxuam të kujtrohemi edhe për figurën e Bilal Xhaferrit. Unë shkrova për herë të parë në gazetën "Drita" më 7 korrik 1991 dhe më vonë në gazetën "Çamëria" dhe në gazeta të tjera. Kanë shkruar edhe të tjerë, por meritën më të madhe për çvarrimin e figurës së Bilal Xhaferrit, nga varri i harresës, ku e kishin flakur censorët e komunizmit, si dhe për lartësimin e figurës së tij e ka Shefki Hysa. Ka bërë një punë titanike Shefkiu si me shtëpinë botuese "Bilal Xhaferri" edhe me shoqatën me të njëjtin emër, derisa e ringriti në nivelet që e meritonte atë figurë të shquar. Ishte puna e tij këmbëngulëse, që arriti të bindë strkturat e shtetit të ri demokratik për të finacuar veprimtarinë ceremoniale të kthimit në Atdhe të eshtrave të Bilal Xhaferrit, si dhe në dhënien e titullit "Martir i Demokracisë", prej Presidentit të Republikës. Dhe Shefkiu i përballoi i vetëm këto sfida nga Çikagoja e SHBA e deri në Tiranë e në Sarandë, ku prehen tashmë eshtrat e mikut tim të dikurshëm. Një punë të lavdërueshme Shefkiu ka bërë dhe bën edhe me revistën "Krahu i Shqiponjës", të cilën e ka botuar fillimisht Bilali në Amerikë. Shefkiu filloi ta botojë në Shqipëri dhe po bën të pamundurën për ta mbajtur gjallë këtë tribunë të shtypit të lirë ku ka folur së pari i jashtëzakonshmi Bilal Xhaferri. Ju, nëpërmjet kësaj reviste mund t’i bëni thirrje shtetit dhe strukturave të tij që t’i kushtojnë vëmendjen e duhur veprës së Bilal Xhaferrit, ashtu siç e meriton.
Shefkiu: - Të mbetemi te vepra e Bilal Xhaferrit dhe jehona e saj në Shqipëri dhe në trojet përqark, ku banojnë shqiptarë. Studiuesi kosovar Sabri Hamiti ka bërë një studim me vlera të rralla për këtë figurë: "Bilal Xhaferri – shkrimtar i etnisë". Fishta, Konica, Xhaferri, shprehen në Kosovë, si për një trini të shenjtë të etnisë shqiptare. Shiko, sa vlerësohet në Kosovë figura e Bilalit. Këtu, në Shqipëri, përkundrazi, flitet më pak, kur informacioni është i madh. Madje, ndonjëherë edhe dizinformohet për këtë figurë nga ndonjë studiues dhe ky dizinformacion përcillet edhe në Kosovë dhe gjektë. Një miku ynë shprehet në shkrimet e tij se Bilali iku në Amerikë, domethënë u arratis për të shprehur disidencën e vet. Madje unë e kam kundërshtuar në shkrimet e mia, nisur edhe nga fakti që Bilali guxoi dhe përdori si mbiemër letrar emrin e babait të tij, Xhaferrit, të pushkatuar si nacionalist antikomunist. Bilali ishte dissident, që në Shqipëri, them unë. Kjo duket po të analizosh edhe veprën e tij të botuar në ato vite. Cili është mendimi juaj?
Namiku: - Në një nga numrat e gazetës "Drita", janar 1995, me sa mbaj mend, kam botuar një shkrim "Korrigjime në biografinë e Bilal Xhaferrit dhe kam replikuar për këtë problem. Për mua është e pafalshme të thuash se Bilali u arratis për të shprehur disidencën e vet. Jo, ai ishte dissident këtu, në Shqipëri, që në ato vite. Kam parasysh faktin se ai e kishte babanë të pushkatuar si nacionalist antikomunist nga regjimi diktatorial shqiptar. Babai i tij quhej Xhaferr Hoxha. Po ç’bëri Bilali? Në vend të mbiemrit Hoxha, përdori emrin e babait si mbiemër letrar, siç shpreheni edhe ju, Shefki, në shkrimet tuaja. Pra u vetëquajt Bilal Xhaferri, duke përjetësuar kështu emrin e babait të pushkatuar. Ky ishte një veprim i hapur prej disidenti. Ju do të thoni se nuk e dinin këtë fakt komunistët? E dinin, mirëpo talenti dhe fama e menjëherëshme e Bilalit ishin aq të mëdha, saqë nuk ngrente peshë ky fakt. Madje simpatia dhe dashuria e mjediseve letrare ishin kaq të mëdha për Bilanin, saqë minimizohej shumë problemi i biografisë së tij. Kur do të botohej vëllimi poetik "Lirishta e kuqe" e Bilalit, mbaj mend një debat që u zhvillua midis Dhimitër Fullanit, shef i poezisë dhe Bilalit, në prani të Adriatik Kallullit, redaktor i librit. Bëhej fjalë për një vjershë, ku një ushtar i Skënderbeut, pas betejës së Torviollit, kërkonte trupin e babait të vrarë për ta varrosur. Dhimitri i thotë Bilalit se ne e dimë që ti e ke babanë të pushkatuar dhe në këtë poezi duket se aludon për veten, sikur je në kërkim të varrit të babait, prandaj duhet ta heqësh nga libri.
Lexova edhe parathënien e librit, që më dhe ti, librit me poezi të Bilalit "Eja trishtim" botuar nga Rilindja e Kosovës. Në atë parathënie profesori dhe studiuesi i nderuar Sabri Hamiti thotë se cezura letrare bazohej edhe në cmirën e shkrimtarëve. Kjo është e vërtetë, por jo plotësisht në rastin e Bilalit. Kanë qenë të shumtë shkrimtarët që e donin Bilalin. Mund të përmend Vath Koreshin, Dhimitër Verlin, Dalan Shapllon, Adriatik Kallullin, Trim Gjatën, Todi Lubonjën, Fatos Arapin, Dritëro Agollin e shumë e shumë të tjerë. Atë nuk e vrau cmira, por ideologjia dhe sigurimi i shtetit. Ishte e pafuqishme dashuria e shkrimtarëve për ta mbrojtur prej ideologjisë. Thuhet edhe se kryevjersha "Baladë çame" është botuar në vitin 1991. Nuk është e vërtetë. Është botuar që në vitin 1966 në "Zërin e Rinisë". Dhe të botoje një poezi si ajo në ato vite për Çamërinë ishte guxim i madh.
Shefkiu: - Kokëkrisje ishte të botoje "Baladën çame" në vitet e diktaturës. Keni shumë të drejtë. Unë e kam parë me sytë e mi të botuar, duke shfletuar koleksionet e "Zërit të Rinisë" të viteve 60-të. Dhe më ka lënë mbresa të jashtëzakonëshme ajo poezi, si një hymn i martrizimit të Çamërisë. Një poezi – hymn e papërsëritshme, si Marsejeza. Mjaftonte ajo poezi brilante dhe Bilali mbetej poet i madh. Botimi i veprës së tij të plotë, do t’ia nxirrte në pah gjithë vlerat, ashtu si rrezatimet e një prizmi prej diamanti gjatë rrotullimit, në dritën e diellit. Dhe atëherë do të shpalosej madhështia e tij e vërtetë. Mirëpo kjo kërkon ende kohë dhe mund. Botimi i veprës së plotë, do të shmangte përfundimisht edhe ndonjë tendencë të minimizimit të vlerave të Bilalit prej ndonjërit, si në Shqipëri, edhe në komunitetin shqiptaro – amerikan, në SHBA. Kur isha në Çikago, ku Bilal Xhaferri ishte vendosur së fundi dhe botonte "Krahun e shqiponjës", vura re cmirën e dikujt për të. Pse ndodhte kjo sipas mendimit tuaj?
Namiku: - Shiko, për mendimin tim sigurimi i shtetit shqiptar vepronte edhe në Diasporë dhe ndoshta njerëz të paguar janë munduar ta pengojnë Bilalin në veprimtarinë e tij letrare, t’ia ulin vlerat në sytë e komunitetit. Dhe pjesërisht ia arritën. Siç e dini dhe ju, i bënë dy herë atentat, pa arritur ta zhduknin fizikisht, i dogjën studion, e tjera të kësaj natyre. Saktësisht unë nuk e di se ç’ka ndodhur me të, por një gjë i kam thënë jo pa mllef një përfaqësuesi të komunitetit shqiptaro amerikan: Jua dërguam Bilalin shkrimtar të madh dhe na e kthyet kufomë. Sidoqoftë Bilali ishte dhe mbetet shkrimtar i madh dhe vlerat e tij nuk mund t’i mohohen, përkundrazi koha do t’ia lartësojë edhe më shumë.
Marrë nga libri "Diplomaci në kufi vetëmohimi" (Zhvillime të çështjes çame), Tiranë, 2008, i shkrimtarit Shefki Hysa
Subscribe to:
Posts (Atom)
